Tiranomahijska pobuna „Mlade Bosne“

Riječ prof. dr Dušana Krcunovića na otvaranju izložbe „Gavrilo Princip i Mlada Bosna„, na Žabljaku, u organizaciji Matice srpske – Društva članova u Crnoj Gori i Centra za kulturu, Žabljak, na Vidovdan posvećena Vuksanu Peroviću koji se upokojio na ovaj Vidovdan:

Posmatrano geografski i istorijski, Žabljaku pripada privilegija obilježavanja 110. godišnjice sarajevskog atentata izložbom koja je posve­će­na Gavrilu Principu i Mladoj Bosni, koju je priredio briljantni balkanolog dr Miloš Vojinović. Sa ove prozračne visine Stare Hercegovine i ove trezvenoumne vremenske distance bolje se sagledavaju, uzajamno osvjetljavaju i razumijevaju dale­ko­sežni događaji iz prošlosti i vrijeme u kome živimo.

U komentaru na pjesmu „Zdravica“, Miloš Crnjanski – koji je i sam bio blizak organizaciji Mlada Bosna – piše „da nas je Princip povezao bolje nego što smo bili povezani“. Ta povezanost, s jedne strane, znači da je počinilac sarajevskog atentata u našim očima obilićevski svjesno i herojski prinio sebe na žrtvu u ime ideala Vidovdanske etike, slobode, pravde i jedinstva. S druge strane, sarajevski atentat je ondašnje gospodare ljudskih sudbina, koliko i njihove savremene sledbenike prava jačeg, povezao u pokušajima žigosanja srpskog naroda nametnutom kolektivnom i istorijskom krivicom na kojima se i danas istrajava.

Zbog toga je teško izbjeći paralele između današnjeg, ratnom atmosferom zasićenog ambijenta sve militarizovanije Evropske unije i ondašnjeg ambijenta u kome je nastala Mlada Bosna. Ne može se izbjeći ni povlačenje paralela između nekadašnje Njemačke i Austrougarske i današnje Amerike u težnji za potpunom dominacijom i moći.

Stoga, treba podsjetiti da je Austrougarska monarhija bila apso­lutistička i feudalna država iza čije se navodne „civilizacijske misije“ na Balkanu krila kolonijalna pobuda. Naročito se to odnosi na njen južnos­lovenski dio koji je planski zaspostavljen kako bi se u njemu održavali društveno zaostajanje, siromaštvo i neobrazovanost, kakvi su na tom pros­toru vladali i u vrijeme turskog tlačitelja. Gradnja drumova, željezničkih pruga i hotela nije mogla da zasjeni činjenicu da je sve to izgrađeno u cilju eksploatacije resursa i u vojne svrhe, da su u toj državi najznačajnija zdanja bile kasarne umjesto ionako vrlo rijetkih škola, zbog čega je „poslije četiri decenije austrougarske kulturne djelatnosti broj nepismenih u Bosni i Hercegovini još uvijek iznosio 88%“ (Herman Vendel). Ovom zastrašujućem podatku treba dodati i činjenicu da je ekonomskim i političkim obes­prav­ljivanjem svojih podanika, Austrougarska izazvala iseljavanje srpskog življa sa vjekovnih ognjišta koja su potom naseljavana njemačkim stanovniš­tvom.

Uz sve to, podstičući vjersku i nacionalnu netrpeljivost među Južnim Slovenima, Austrougarska je predano radila na razjedinjavanju njihovog zajedničkog etnokulturnog prostora, pokušavajući da čisti srpski jezik preimenuje i prikaže kao poseban, bosanski jezik.

U takvom ambijentu, koji je Ivo Andrić nazvao nečovječnim, stasavali su članovi omladinskog revolucionarnog pokreta Mlada Bosna koji je nastao nedugo nakon Austorugarske aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine. Mla­do­bosanci nisu mogli da se pomire sa pretvaranjem njihove domovine u kolo­niju Austougarske. I dok se Austougarska imperija užurbano pripre­mala za konačni obračun sa Srbijom, mladobosanci su sanjali o stvaranju zajed­ničke države Južnih Slovena sa Kraljevinim Srbijom kao svojim jez­grom.

Pokret Mlada Bosna, čije je ime skovao Petar Kočić, okupljao je đake i studente sa snažnim srpskim i jugoslovenskim nacionalnim osjećanjem, idea­lističkim nastrojenjem i širokim interesovanjima za književnost, nauku, fi­lo­sofiju, umjetnost i, naravno, politička dešavanja. Oni su uspjeli da umaknu od austrijskog školskog sistema, da bi se školovali u drugačijem, moglo bi se reći humboltovskom humanističkom obrazovnom duhu. Obraz­ov­ali su se na našoj epskoj tradiciji Kosovskog zavjeta, našim piscima i pjes­nicima, ali su čitali i filosofe, poput Tomaša Masarika, ruske klasike, prije svega Dostojevskog, kao i ruske revolucionarne i anarhističke misli­oce kao što su Bakunjin, Kropotkin, Lunačarski, Hercen… Slijedili su i ide­ale Đuzepea Macinija. Osim širokog obrazovanja i junačke srčanosti, mladobosance je odli­kovao i stvaralački impuls. Većina njih je rano počela da piše i objavljuje eseje, pjesme, književno-teorijske i političke tekstove. Kao i ostali pripadnici pokreta Mlada Bosna, i Gavrilo Princip je bio pjesnička duša koja je nalazila spoj između književnih vrijednosti i političkih ambicija.

Život u okrutnom kolonijalnom sistemu Austrougarske monarhije i že­lja za oslobođenjem i ujedinjenjem Južnih Slovena pokrenula je kod članova Mlade Bosne tiranomahijsku pobunu koja je ishodovala sarajevskim atent­atom. Ono što tog dana nije uspjelo Muhamedu Mehmedbašiću iz Crne Gore koji je bio prvi od sedam mladića među atentatorima, a potom ni Nedeljku Čabrinoviću, pošlo je za rukom Gavrilu Principu. Čin političkog ubistva austougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda – koji je baš na današnji, vidovdanski dan prije 110 godina odlučio da prisustvuje vojnim manevrima u Sarajevu i demonstraciji moći okrenute protiv Srbije – mora se razumjeti u kontekstu istorijskih okolnosti. Naš najznačajniji savremeni istoričar Milorad Ekmečić o tom činu će reći: „Gavrilo Princip nije pucao u čovjeka Franca Ferdinanda, nego u ­­­­­’tihi genocid’ nad Srbima“.

Austougarska i Njemačka koje su željele da potvrde svoj status velikih sila time su konačno dobile povod za dugo pripremani rat, stavljajući u pogon propagandnu fabriku laži koja je utiskivala na čelo srpskog naroda žig krivice za rat. Ali, rat je dio suštine upravo onih društava koja se zasnivaju na imperijalizmu, eksploataciji i ugnjetavanju.

Atmosfera u Evropi godinama prije sarajevskog atentata bila je ratna. Od 1890. godine opasnost od rata je rasla do te mjere da su stalno sazivani mirovni kongresi i da je ustanovljena Nobelova nagrada za mir. Od 1900. godine rat je postao gotovo neminovan, a nakon 1910. se uglavnom očekivalo da će uskoro izbiti. Sve to nam na svoj način govori da je ispod tankog sloja društava koja vjeruju u religiju napretka, slobodu tržišta, demokratiju, liberalizam i ljudska prava, a koja zapravo teže uvećanju svog bogatstva i moći, skriveno jedno, gotovo neugasivo užareno jezgro nasilja koje može da eruptira u bilo kom istorijskom trenutku. Odbijanje pokornosti nar­oda koji žele da očuvaju svoju slobodu, da se razvijaju u okviru svog kulturnog obrasca i u saradnji sa drugim narodima, samo po sebi postaje dovoljan povod za nasilje i okidač za pokretanje agresije. Takvo društveno stanje kod zapadnih sila objašnjava zašto je neprijateljska slika o srpskom narodu iz 1914. ponovo mogla oživjeti 1999. tokom agresije NATO pakta na našu zajedničku zamlju.

Nažalost, atmosfera u savremenoj Evropi i na političkom Zapadu u cjelini zasićena je ratnom retorikom i netrpeljivošću prema pravoslavnoj civilizaciji i svima koji odbijaju da se povinuju kolonijalnom poretku.

Smisao ove uzbudljive izložbe na temu koja ne gubi na aktuelnosti, značaju i dramatici, je da podsjeti na generaciju mladobosanaca koji su sebe svjesno prinijeli na žrtvu idealima – jednako univerzalističkim koliko i nacionalnim –, ali i da pošalje principijelnu poruku o bezumlju ideologije „beskonačnog rata“ do istrebljenja svake drugosti koji je započeo još 1914. godine. Ali, sve dok ne shvate riječi Hajnera Milera: „Ako više nemate nep­rijatelja, srešćete ga u ogledalu“, savremene gospodare rata i ljudskih sudbina stalno će proganjati i plašiti sjene slobodonosnih duhova mladobosanaca iz proročke pjesme Gavrila Principa urezane u zid mučilišta iz kojeg se njegova duša otisnula u vječnost.