Tri istorijska talasa nacionalizma

Nastavljajući ovu svoju, ne mnogo obimnu, studiju, Anderson zalazi u konkretan istorijski tok stvaranja i razvijanja nacije, čije je pretpostavke prethodno opisao. On razlikuje tri feze, ili kako ih on zove „talasa“ istorijskog razvoja nacionalizma: 1) pojava nacionalnih država u Americi 18. vijeka; 2)konstituisanje nacija u Evropi 19. vijeka; i 3) odvojeno prenošenje prva dva modela ili njihovo međusobno kombinovanje u smislu obrasca za stvaraenje nacionalnih entiteta u vanevropskim sredinama.

Prvi talas

Od presudnog značaja za razumjevanje brojnih, nama savremenih pojavljivanja fenomena nacionalnog jeste Andersonova analiza prirode nastanka nacija na američkom kontinentu, u 18. vijeku. U najkraćem, obrazac za formiranje nacionalnog osjećaja u ovom slučaju nijesu bili ni jezik, ni krvno srodstvo, ni religiozni momenat-već prostor, teritorija. Granice starih administrativnih jedinica španskih i portugalskih kolonija, bukvalno su postale granice među novim nacijama.Upućenost na određenu teritoriju, i na određene obrazovne, administrativne centre na toj teritoriju, postala je konstituent novog prekookeanskog identiteta etničkih Španaca, Škota, i sl. Čak ako je rođen makar i nekoliko dana pošto mu se otac doselio iz Evrope, tu više nije bilo povratka- kreol nikad više neće biti pravi Španac, niti Španci iz Evrope mogu biti njihovi sugrađani. Tako smo dobili situaciju, da etnički Španac ili Italijan u Južnoj Americi, gubi identitetsku vezu sa svojim najbližim srodnicima u Evropi, a pronalazi nacionalno zajedništvo sa američkim indijancima koji žive na prostoru njegove administrativne cjeline. Evo još nekih, briljantnih Andersonovih zapažanja na ovu temu:

„Na red dolazi nezaobilazna činjenica, da je do početka 18. vijeka štampa u španskoj Americi bila rijetka i strogo kontrolisana od kralja i crkve, a da u 18. vijeku, dolazi do ekspanzije štampe (preko 2000 naslova), među, suštinski već odvojenim kreolima. (Lik B. Frenklina je tako nezaobilazna tačka sjevernoameričkog nacionalizma.) Tako će npr. novine Karakasa (Venecuela), na početku sasvim apolitično, pored redovnih vijesti iz Evrope, najviše baratati podacima poput, red vožnje brodova, cijene robe u nekoj oblasti, vjenčanje mjesnih bogataša, postavljenje novog biskupa i sl. Stvara se zamišljena zajednica među čitaocima kojima taj brod, oni mladenci, ovaj biskup, te cijene-pripadaju.“

„Amerika (Trinaest kolonija na atlanskoj obali), je imala sticaj okolnosti kojim je sačuvala ime –Amerika-, i povezanost jedne velike i raznolike teritorije u jednu državu-jedan nacionalizam. Kolonije sa Istoka su jedna skladna i funkcionalna cjelina, iznutra protkana trgovinskim saobraćajem bliskih luka, solidnim štamparskim sistemom…itd. Ovo političko jezgro kasnije je gutalo ogroman, prethodno ničim uređen prostor tzv. Divljeg Zapada, i unosilo ga u sebe. Da je u 18. Vijeku, npr. u Kaliforniji postojala veća anglofona zajednica-poput one u Kanadi, ova bi se prema istočnim kolonijama odnijela kao Peru prema Argentini – i, pretpostavlja Anderson, stvorila bi sasvim drugu državu. Opet, i tako skladnija od ostalih, američka zajednica trpjela je klasična dezintegraciona iskušenja poput Građanskog rata (sto godina poslije Deklaracije o nezavisnosti), koji tako liči na onaj koji je pocijepao Veliku Kolumbiju, ili Ujedinjenu pokrajinu La platu, sredinom 19.vijeka – na više sadašnjih južnoameričkih država.

Drugi talas

Kraj ere pokreta za nacionalno oslobođenje u Americi, poklapa se sa početkom doba nacionalizma u Evropi. Ovdje će, za razliku od Amerike, jezici (nacionalni štampani jezici) biti od ključne ideološke i političke važnosti.

Evropa 19. vijeka je poprište velikog reda leksikografa, gramatičara, filologa, a njihova energična aktivnost postala je ključni element pri oblikovanju evropskih nacionalizama. U istom smislu stoji i konstatacija da je procvat škola i univerziteta bio pokazatelj procvata nacionalizma, tj. ove institucije su bile najosvješćenija zborišta nacionalizama. Krajem 18. i početkom 19. vijeka, gotovo svi istočno-evropski narodi izdaju svoje Riječnike i Gramatike narodnog govora. Niz primjera iz 19. vijeka ….Srbi, Hrvati, Slovenci, Ukrajinci, Finci… a veoma slikovit je primjer razdvajanja norveškog od danskog pisanog jezika tek u 19. vijeku, iako su svo vrijeme imali različit (iz)govor. Tu su i nacionalni kompozitori, takođe u istom vijeku…Česi, Poljaci, Mađari, Norvežani…

Unifikacija zajednice jedne oblasti putem narodnog, govornog jezika uticala je i na ponašanje brojnih vladarskih kuća, a naročite probleme u tom pogledu doživjeće Habzburgovci. Oni su sredinom 19. vijeka, latinski zamijenili njemačkim, međutim i takvo nametanje njemačkog izgledalo je drugima kao anti-mađarsko, ili anti-slovensko. A kad su pokušali umiriti Mađare uvođenjem mađarskog, narušavali su unifikaciju i vrijeđali Njemce. Slične glavobolje imali su i Otomani u Turskoj. Prateći ove jezičke unifikacije svojih zajednica brojne evropske monarhije kreću se prema sopstvenoj nacionalnoj identifikaciji, koja im je do tada bila strana. Romanovi otkrivaju da su Rusi, Hanoverani da su Englezi, Hohencolerni da su Njemci itd… Ovim su oni učvrstili poljuljani legitimitet, koji je prije počivao na navodnoj sakralnosti i pukoj drevnosti. Međutim, ovim su nastale i nove opasnosti za monarhe- postajući Njemcima ili Irancima, car ili šah su postajali jedni od mnogih, koji npr. mogu biti smjenjeni zbog izdaje sunarodnika, što se i desilo kajzeru Viljemu Drugom i Rezi Pahlaviju, iako je npr. u doba vrhunca dinastije to bilo nezamislivo. Koga ili šta su mogli izdati stari monarsi?

Tako nastaju „službeni nacionalizmi“ kojima pojedine stolice unifikuju društva kojima vladaju i održavaju vlasti nad područjima (višejezičnim i multietničnim) koja su njihovi preci sabrali još od srednjeg vijeka. Ovaj nacionalizam dinastija javio se kao reakcija na revolucije koje su protutnjale Evropom u prvoj polovini 19. vijeka. Služio je kao neka „kamuflaža“, da bi se ostalo na vlasti. On je konzervativna, reakcionarna politika, prerađena prema modelu spontanih narodnih nacionalizama masa, koji joj prethode.

Treći talas

E sad, riječ-dvije o Andersonovim tumačenjima nacionalizama u evropskim kolonijama Azije i Afrike. Činjenica da je imperijalni nacionalizam (u suštini službeni=državni=onaj kreiran od vrha dinastije) opterećen sljedećim stvarima: 1) neprohodnošću stanovništva kolonije do njenog centra, 2) neprijemčivošću narodnih jezika službenoj upotrebi, 3) neskladom između nacije i dinastije (mađarizirani Slovak, ili japanizirani Korejanac nikad neće upravljati Peštom ili Tokijom). Zato je on je imao karakter lažnog, vještačkog u koloniziranim sredinama, ali i u odnosu matice prema tim istim koloniziranim ( „karakter mađioničarskog trika“ – gledaoci slute i otkrivaju podvalu, mađioničar zna za podvalu ). O tome najbolje govori jednodušnost sa kojom su narodne mase matice prezrele „gubitak“ kolonija u 2. polovini 20. vijeka. Ovdje su jedino dvor i aristokratija žalili, a njihov žal je, prema Andersonu, bio teatralan.

Ovo su pretpostavke za javljanje trećeg talasa stvaranja modernih nacija. Poslije Prvog Svjetskog rata, nestale su dinastije, a one rijetke preživjele utopile su se u model nacionalnih država. Stvorena je Liga nacija, i od tada je legitimna internacionalna norma upravo – nacionalna država. U brojnim ne-evropskim nacijama, preuziman je već izrađen model nacionalizma, koji je imao elemente svega već pomenutog-jezik metropole keo oficijelni (po ugledu na Ameriku), gorljivi populizam (po ugledu na Evropu), i orjentisanost na vrlo dirigovano provođenje određenih politika (po ugledu na službeni nacionalizam dinastija). Otuda se u politikama „izgrađivanja nacije“ novih država prepoznaje iskreni, narodni entuzijazam, ali i sistematski vještački ideološki trud političkih uprava da putem medija, škola i sl. Sprovedu ( „uguraju“ ili „učitaju“ ) nacionalizam u mase. Ova smješanost principa na kojima su nastale je donekle uzrok i izvjesne nedovršenosti ovih nacija ( stalni ratovi oko nesigurnih granica sve do danas i sl. ). Kod ovih je jako uočljiv izomorfizam teritorijalnog opsega svakog od njih sa opsegom pređašnjih administrativnih jedinica prošlih imperija. Kreolski građani i domoroci, vrhunac svog službenog uspona mogli su vezati samo za administrativni centar svoje provincije – buduće nacije. Na tom angažovanju, profesionalnom ali i egzistencijalnom, svakako duboko emotivnom, – javljao se osjećaj zajedništva sa ljudima koji su okupljeni oko istog centra. Naročito je važno naglasiti da se početkom 20. vijeka povećava fizička pokretljivost sve većeg broja narodnih masa. Drugo, službeni nacionalizam je iz najpraktičnijih mogućih razloga ( jer mu je trebala armija činovnika koji nijesu mogli svi biti iz matice, pa ni iz redova kreola ), širio mrežu i broj ovih koji su angažovani oko jednog centra, i koji se kreću i prepliću unutar jedne regije.

Primjeri Jugoistočne Azije i Afrike su oni iz, kako ih Anderson naziva, poslednjeg talasa, nacionalizama 20. vijeka, koji se odlikuju svojom modularnošću. Iza njih su već najmanje tri različita oblika ostvarenog nacionalizma, u periodu od vijek i po prije njih.