Utvrđeni grad Pijemont kao svedok pogubnosti istarskog egzodusa

Piše: Predrag Savić

Na severu istarskog poluostrva, između Oprtlja i Grožnjana, na 240 metara visokom bregu smestio se utvrđeni grad Pijemont Istre, koji je u novije vreme dobio ime ružnog značenja – Završje. Ovaj pitoreskni gradić nekada je bio arhitektonski i istorijski biser Evrope, a danas je najtužniji svedok i dokaz pogubnosti etničkog čišćenja nazvanog – istarski egzodus.

Piemont je smešten je na mestu praistorijske istarske gradine, bio je nastanjen u antici…. Tu su ostaci rimskog konzulskog puta. Današnje naselje je nastalo kao stari kaštel smešten iznad reke Mirne koji je dugo bio u posedu venetske porodice Kontarini. Grad je bio zaštićen dvostrukim bedemima sa portama od kojih su ostala sačuvana samo južna, nedavno (2008.) restaurisana.

Drevno ime ovog srednjovekovnog gradića čuva se u italijanskom obliku Piemonte. Pod njime je poznat još od 1102, kada ga je istarski markiz Ulrih II. darovao akvilejskom patrijarhu. U dokumentima iz 1341. i 1508. spominje se kao Pyamont ili Poymont.

Grad je 1300. pripadalo pazinskim grofovima. Zatim ga zauzima Venecija. 1360. Potom su napale tršćanske snage patrijarha Lodovika de’ Dela Torea. Mesto pada 1374. pod austrijsku vlast i biva pretvoreno u feud.

Od 1511.godine Piemont je opet pod vlašću Venecije. Ovaj grad je 1530. dodeljen Đustinjanu Kontariniju (Giustignano Contarini). Njegovi naslednici držali su ga do XIX. veka. Tada je potpao pod Napoleonovu vlast, a nedugo zatim pod Austriju. Austrijska vlast donela je prosperitet ovom kraju, pogotovo izgradnjom uskotračne železničke pruge „Parencana“.

Do 1945. godine Piemont je ponos Istre , u svakom smislu, u njemu je stanovalo preko 100 familuja. Nakon aneksije Hrvatskoj dolazi do velikog etničkog čišćenja ( istarskog egzodusa)pa je tako večina populacije Piemonta prebegla u Trst gde su i formirali svoju Zajednicu u egzily.

Prema različitim izvorima, međi kojima je i Wikipedia, procenjuje se da je tokom egzodusa između 230.000 i 350.000 ljudi , uglavnom Italijana, napustilo područje Istre. Egzodus je počeo 1943, a potpuno je završen tek 1960. godine. To etnično čišćenje na početku su obeležavala ubistva , silovanja, prebijanja, sakaćenja i bacinja ljudi u fojbe ( jame).

Istoričari ističu formalnu odgovornost jugoslovenskih vlasti za egzodus, ali u mnogim slučajevima pritisak na etničke Italijane (ubistva i pogubljenja tokom prvih godina egzodusa), zamenjeni su nakon 1947. godine manje nasilnim oblicima zastrašivanja kao što su nacionalizacija, eksproprijacija i diskriminatorno oporezivanje). Sve to davalo je male mogućnosti za preživljavanje i opstanak. Spas je bio u egzodusu i emigraciji. Sve je zamaskirano idejom o optiranju!

Kominističke i kasnije vlasti kao da su se svojski trudile da Piemont propadne. Prvo su mu uzeli dušu, pa onda i ime.

Sinonimi za reč završje su : međeđa, zaselje, divoselo i nedođija, Danas u samom gradiću živi četrdesetak stanovnika, a naveći broj palata i ostalim građevina je urušen i obrastao šibljem i drvećem, o čemu najbolje govore fotke. A kakva su gospoda bili stari Pijemonćani, pokazuje i fotografija prognanih načinjena 1957.godine u Trstu. Dokaz je i veličanstveni putir koji se danas čuva u Luvru,a potiče iz pijemontske crkve Blažene D‌jevice Marije sv. Krunice, koja se nalazi zvonik sagrađen u 16. veku i uz kaštel familije Kontarini. Grb ove familije sačuvan je i iznad jednoj od dve ulazne kapije u grad.

Uz pomoć Evropske unije rekonstruisan je 2008. godine deo južnih zidina. Na isti način rekonstrusana je palata ispred tvrđave, koja je pretvorena u muzej etno muzike. Sve to je nedovoljno, da se vrati delić starog sjaja.

Autor je advokat i pisac, član Pravnog savjeta IN4S