„Crnogorci i Srbstvo“

Piše: Ilija Petrović

Na dokazivanje izvornog i stvarnog Srbstva današnjih naci­o­nalnih Crnogoraca ne treba trošiti mnogo vremena i prostora, ali samo pod uslovom da se ta činje­ni­ca predstavlja razlo­ž­nim ljudima. Dovoljno bi bilo podsetiti na ono što su pisali i govorili dinasti iz lo­ze nje­guških Pet­rovića: vladike Petar I (do 1830) i Petar II (1830­-1851) i knja­že­vi Danilo (1852-1860) i Nikola (posle 1860). Svi oni, neko manje a neko više, doprineli su imperijalnom širenju Crne Go­re, ali nijednom od njih ni u primisli nije bilo da od svojih po­da­ni­ka stvaraju novu naciju koja bi se zvala po njihovoj državi; svi oni jasno su razlikovali pojmove Srbstvo i Crnogorstvo.

Tako, na primer, Petar I uo­či bi­t­ke na Marti­ni­ći­ma (1796) po­ziva Crnogorce i Brđane da pokažu “da u nama neugašeno srb­sko srce kuca, srbska krvca vri­je”, a koji me­sec kasnije, dok se če­ka bitka na Krusima, traži od vojske da se ustremi na nepri­jate­lja “našega predragog imena srb­skog i naše dražajše voljno­sti”.

Za Petra II Crnogorci su “dične gore srbsko pleme”, “narod srbske Crne Gore”, “gnjijezdo Srba malo u predjelu crno­gor­skom”, “svobode srbske srce”, “Srbi Crnogorci”, a Crna je Gora “sve­ti hram srbske slave” i “začatije hrabra Srbstva”. Kad 1845. godi­ne traži od srbske vlade dozvolu za naseljenje Crnogo­ra­ca “gđe god među s nama jedinoplemenim Srbljima”, on ima na umu da je Crna Gora “urna u koju je silno ime Dušanovo pri­bje­glo” i tako po­stalo “ogledalo srbsko”.

U svom Zakoniku iz 1855. godine knjaz Danilo veli da “u ovoj zemlji nema nikakve druge narodnosti do je­dine srbske i nikakve druge vjere do jedine pravoslavne istočne”, te da “svaki inople­menik i inovjerac može slobodno živiti i onu slobodu i onu na­šu domaću pravicu uživati kako i svaki Crnogorac i Brđanin što uživa”.

A kralj Nikola, koji Lovćen naziva “Olimpom srbskim”, o Bo­žiću 1912 (po starom kalendaru), pod Skadrom, svojim vojni­ci­ma­-vitezovima čestita “srbske badnjake… opijen vjerom da ste kadri biti još veli­čanstveniji u mogućim iskušenjima takne li se ko našijeh prava i ospori li nam sjesti na ognjište vašijeh đe­dova i mojijeh pred­šastvenika Nemanjića, Grebljanovića, Bran­kovića, Balšića i Crnojevića”.

Crnogorci i Crna Gora

Za istoričara Branka Pavićevića, crn­o­gorskog akademika, glavnog urednika Redakcije hrvatske En­ci­klope­dij­e Jugoslavije za nekadašnju brozovsku Crnu Goru, Crno­gor­ci su srbsko pleme koje je naseljavalo “užu oblast srednjovjekov­ne Ze­te, takozvanu podlovćensku Crnu Goru”, sastavljenu od četi­ri na­hi­je: Katunske, Lješanske, Riječke i Crmničke (sredinom 19. veka s oko 73.000 stanovnika) i poznatu kao Stara Crna Gora. Do bita­ka na Mar­ti­nićima i Krusima, kad su u sastav Crne Gore ušli Piperi i Bjelopavlići, pojmom “crnogorski narod” ozna­čavano je isklju­či­vo stanovništvo ovih četiriju nahija. Od te godine započelo je imperijalno širenje Crne Gore, tako da je od svih evropskih imperijalnih sila 19. veka, ona, u procentima, ostvarila najveće teritorijal­ne dobitke. Sve do 1905. godine ta se država zvala Crna Gora i Brda.

Po Pavićevićevom tumačenju, naziv Crna Gora prvi put se po­minje u povelji kra­lja Milutina iz 1276. godine. U italijanskim izvorima taj se na­ziv pominje 1348. kao Cerna Gora, u du­bro­vač­kim 1379. kao Cernagora, a u kotorskim kao Montenegro 1397, a kao Crna Gora 1458. godine. U ugovoru iz­među despota Đurđa Bran­ko­vića i Mlečana iz 1435. godine spo­minju se catuni Cerna Gora ili catunos Cernagora (Branko Pavićević, Crna Gora: Opšti podaci – Ime i granica, Enciklopedija Jugoslavije, knjiga 2 Bje-Crn, Zagreb 1982, 697 – lat.).

Ovi Pavićevićevi podaci (verovatno je godinu 1276. sam domi­slio, po­što je Milutin postao kralj 1282) uglavnom su preu­ze­ti iz književne radnje Ivana Jastrebova, ruskog konzula najpre u Pri­zrenu, potom u Skadru, kome je Glasnik srbskog učenog dru­štva objavio veći broj priloga za srbsku crkvenu istoriju, de­lom u obliku prevoda, delom kao rezultat istraživačkog rada. Uz napomenu da “pitanje, za što je sadašnja Crna Gora na­zvata ovim imenom, gotovo ne zaslužuje pažnje”, on je konstatovao da “u svetu više raznih mesta zovu se Crnom Gorom”. Pored Crne Gore “blizu vezirova mosta na putu od Prizrena u Skadar”, pome­nute u jednoj diplomi cara Dušana, i planine “što se nalazi među Gi­lanom (Gnjilanom) i Skopljem, gde je Uroš V zajednički sa svo­jom materom svršio crkvu koju je započeo bio graditi Du­šan v črnoj gori… imamo Crnu Goru u Srbiji u crnorečkom sre­zu, pa Ka­radag u Dagestanu nedaleko od Gunida, pa Karadag u Aziji bli­zu Karsa, pa blizu Diajrbekira” (Ivan Jastrebov, Beleška o imenu Crne Gore, Glasnik Srbpskog učenog društva, knjiga XLVIII, Beograd 1880, 419-426).

U Istoriji Crne Gore (knjiga 1, tom drugi, Titograd/Pod­gorica 1970), koja se bavi i Zetom u državi Nemanji­ća, naziv Crna Gora pominje se osam puta, uvek uz izraz “dana­šnja”, što znači da u tom vremenu (od kraja 12. veka do Maričke bitke 1371) nije postojala te­ritori­jalna niti upravna (administrativna) jedinica pod tim ime­nom. Prvi put se tek u 15. veku za Zetu kaže da je “sada već Cr­na Gora” (Istorija Crne Gore, Druga knjiga, Tom 1, Titograd/Podgorica 1970, 3-95). No, da bi cela priča bi­la malo jasnija, dok se piše o vla­danju Đurđa II Stracimirovića (1385-1403), sa­mo se “planin­ski masiv iznad Boke Kotorske i Budve” smatra Cr­no­m Gorom “u najužem smislu riječi” (Isto, Druga knjiga Tom 2, 50). Isto to po­tvr­đuje se i po­datkom da “samo ime Crna Gora, koje se prvi put po­minje u du­bro­vačkim dokumen­tima 1376. godine, još dugo će oz­načavati pla­nin­ski masiv koji se od Risanskog zaliva, iznad Kotora, Grblja i Budve, pruža do iznad Paštrovića, sa Lovćenom kao najvišim vrhom. Tek kasni­je će se, u doba uspona Cr­noje­vića (tokom druge polovine 15. veka – IP), početi da širi i na okol­ne predjele, a na kraju zamijeni­ti staro ime Zeta” (Isto, 169).

A kad se već uz Crnu Goru pominje srbski kralj Milutin (Ste­fan Uroš II, ? – 1282-1321), onda se prvi zapis o toj srbskoj ob­la­sti ti­če njegove hri­so­vulje (povelje sa zlatnim pečatom) “kojom je priložio manastiru svetog Nikole u Vranjini selo Orahovo i 100 perpera od svetog Srđa” (Ivan Jastrebov, Isto, 424). Izvesno je, dakle, da je Vranjina (u današnjoj Cr­noj Gori) tada bila u Srbiji, i ne samo ona nego i celo Srbsko Pri­morje, danas pre­i­menovano u Crno­gorsko, i celo njegovo srpsko za­leđe zvano da­nas Crna Gora. Što je to olako zaboravljeno možda je baš “zaslu­ga” Milutinova, koji je, oslanjajući se na činjenicu da je to pod­ručje od iskoni bilo ne­sumnjivo srbsko (a Skadar je nekad bio pre­sto­ni grad svega Srbstva), verujući u čvrstinu i po­stojanost srbskog duha tamošnjeg življa i proglašavajući Skop­lje prestoni­com Srbije, “uputio srpsku ekspansiju niz vardarsku dolinu, i tako je polako preno­sio težište srpske državne poli­ti­ke sa Jadranskog na Egejsko mo­re” (Vladimir Ćorović, Milutin, od­re­d­nica u Narodnoj enciklopediji srpsko-hrvatsko-slovenačkoj, II knjiga I-M, drugo izdanje Novi Sad 2000, 782).

Da je zavičaj porodice Crnojević (i pre Ivana Crnojevića), one koju takozvana dukljanska istorija ni za živu glavu ne želi da prepozna kao Srbe, bio srbski i posle Milutinovog vremena, potvrđuju i srbske carske povelje sa sredine 14. veka, čiji nam je sadržaj obelodanio konzul Jastrebov. On, naime, piše da, “mi vi­di­mo familiju Crnojevića u vreme Dušana i njegova sina Uroša. U povelji, u kojoj Stefan (Dušan) car srpski i grčki rešava ras­pru između patrijarha Danila i grada Kotora, danoj u Nero­di­m­lju godine 1351, Miho i Radosav Črnović pomenuti su kao važ­na lica, kojima je poklonjeno bilo poverenje i cara i patrijarha u rešenju ove raspre… Na isti način u povelji Stefana Uroša, ko­jom on potvrđuje povlastice Kotoranima (1355), opet su pome­nu­ti isti Miho i Radosav Črnojevići” (Isto, 421). Biće da se ra­di­lo o nekom dugo vođenom sporu, pošto se arhiepiskop (a ne patrijarh, kako čitamo kod Ćorovića) Danilo II, doc­niji srbski svetitelj, na tronu nalazio od 1324. do 1337. godine.

Da je današnja Crna Gora bila srbska svedoči i istoričar Božidar Ferjančić (1929-1998), kome se već i zbog samog naslova jed­nog nedugog teksta, naslovljenog kao Osvajačka politika kralja Dušana, baš i ne može prebacivati za srbovanje. Pošto u navo­d­noj svojoj potrazi za istorijskom istinom ne prepoznaje činjeni­cu da kralj Du­šan nije osvajao susedne krajeve već vaspostavljao srbsk­u vlast na pojedinim delovima Srbske Zemlje koje su u ra­ni­jim vreme­ni­ma oteli ratoborni bsusedi, on kaže da se “u pr­vim godi­na­ma vladavine kralj Dušan morao suočiti s ne­o­čeki­vanim teško­ća­ma u samoj Srbiji. Već u proleće 1332. godi­ne iz­bi­ja po­bu­na ve­likaša u Zeti, baš u oblasti gde je jedva godi­nu dana ra­nije mladi kralj i počeo akciju za preuzimanje presto­la. Neza­do­voljni svakako nagradama kojima je Dušan po preuzimanju vla­sti platio njihovu pomoć, zetski velikaši su ustali… Mladi kralj Dušan brzo je ugušio pobunu zetskih velikaša i tako us­po­stavio unutrašnji mir u državi, što je bio neop­ho­dan predu­slov za preduzimanje ofanzive prema vizan­ti­skim oblastima na sever­nim obalama Egejskog mora” (Božidar Ferjančić, Osvajač­ka politika kralja Dušana, Istorija srpskog naroda I knjiga, Beograd 1981, 511).

Priča o pobunama na zapadnoj i severozapadnoj granici srbske države ticala se borbi u Humu, delom oko Pelješca i Stona (sa Dubrovčanima), a delom oko krajeva do Cetine (sa bosanskim banom Stjepanom II Kotromanićem – 1322-1353, sestrićem kralja Dragutina, ? -1316). Prvi spor okon­čan je tako što je kralj (po­to­nji car) Dušan, po­veljom iz 1333. godine, deo srbske dr­žavne teritorije od Stona do Dubrovnika ustupio Dubrovačkoj Republici uz jednokrat­nu nak­na­du od 8.000 perpera, godišnji tribut srb­skim vlada­ri­ma od 500 perpera i uz obavezu da pravoslavnom živ­lju sa tog područja osi­gura pravo na slobodno bo­gosluženje. Mi­mo to­ga, Dubrovčani su preko svojih diplomatskih kanala pomogli da se i sporovi na krajnjem zapadu, s Kotromanićima, reše na miran način, čime je mla­di kralj Dušan dobio mogućnost da svoju vojnu i političku de­la­t­nost preusmeri na svoje vizantijsko susedstvo (Is­to, 511-513).

A zbog onih koji srbskog kralja Bodina (1085-1111) svojataju kao navodnog Crnogorca, valja reći i sledeće…

Polovinom 5. veka, kad je već bilo izvesno da se Rimsko car­stvo ne može održati, započeto je s obnovom srbske nacional­ne države, za vreme rimske vladavine poznate pod imenom Ili­ri­ja. No, tek 590. godine Oštroilo Svevladović, jedan od sinova Sve­vla­dovih, kralja Dačke Srbije, uspeo je da stvori i potom uč­vr­sti Jadransku Srbiju, te da za svoju prestonicu odabere Skadar, koji je i pre rimskih osvajanja bio prestoni grad srbski. Dinastija Svevladovića zadržala se na čelu Jadranske Srbije svega podrug veka, da bi je kasnijih vekova, do Nemanjića (posle 1171), nasle­đi­vale dinastije Svetimirovića (640-794) i Oštrivojevića (794­-­1171). Iz ove poslednje bio je i kralj Bodin, sin srbskog kralja Mi­haila (1065-1084) a unuk srbskog kralja Dobroslava I Vojisla­va (1024-1065). Bodinovi prethodnici uspostavili su u Srbiji čvr­stu državnu vlast, a njihovim stopama išao je i Bodin, iza­bran za kralja dok se nalazio u Antiohiji, u zatočeništvu, oda­kle su Srbi uspeli da ga oslobode. “To je bio čovek velikih spo­sob­no­sti i veliki državnik. Odmah po stupanju na presto Bodin je pro­krstario Srbijom (kurziv IP) i smenio neposlušne banove i druge činovni­ke i na njihova mesta postavio odane i savesne ljude. U Ra­škoj je postavio dva bana: Volkana i Marka, a u Bosni bana Ste­fana, svu trojicu sa Bodinovog dvora”. Na zapadu, Bodi­nova Sr­bi­ja uključivala je Liku i Krbavu i Dalmaciju do reke Krke, a na severu do reke Save, sve do Une (Jovan I. Deretić, Zapadna Srbija : Kratak istorijski pregled od 3. veka pre Hrista do 20. veka, Čikago/SAD 1995, 14-64).

Pojam Crna Gora prenosi se na susedne oblasti. Pavićević ne spori da se “pojam Crna Gora u dugo­traj­nom istorijskom pro­ce­su širio prema susjednim oblastima. Go­di­ne 1796. dio Brda ušao je u sastav Crne Gore. Početkom XIX vi­jeka ta­j se proces nastavio, i već u doba Petra II Petrovića Nje­go­ša Crna Gora obuhvata pored Bjelopavlića, Pipera, Rovaca i Mora­če još i dio Kuča, Bratonožiće, dio kolašinske oblasti, Li­je­vu Rijeku i dio Vasojevića. U doba razgraničenja sa Turskom 1859. do crno­gor­sko­-turskog rata 1862. pojam Crna Gora se proširio i na dru­ge ob­la­sti, obuhvatajući Grahovo, Rudine, dio nikšićke ob­lasti, dio Drobnjaka i Jezera, Šaranaca i dio Vasojevića. Berlinskim kongresom suverenitet Crne Gore se proširio na druge oblasti, naročito prema primorju, kad je Crna Gora postala pri­morska zemlja. Od 1912. istorijsko-geografski pojam Crna Gora obuhva­ta i pljevaljsku, bjelopoljsku oblast, područje na desnoj oba­li Lima (sa Beranama) i Metohiju. Današnja teritorija Cr­ne Gore obuhvata sve oblasti crnogorske države iz 1913, izuzev Meto­hi­je… U sastav Crne Gore ušlo je u II svjetskom ratu pod­ru­č­je Boke kotorske” (B. Pavićević, Isto, 698). Takva i tolika Crna Gora pro­sti­re se na 13.802 kvadratna kilometra, odnosno na nešto više od 5.300 kvadratnih milja, što je nekoliko puta vi­še od povr­ši­ne Sta­re Crne Gore i što Crnu Goru čini najvećom evropskom imperi­jalnom silom 19. i 20. veka.

Ne sme se, naime, izgubiti iz vida da je teritorija poznata da­nas pod imenom Crna Gora u naznačenom periodu uvećana neko­li­ko puta, uvek na račun srbskih plemena u Brdima “i šire”. Tako, na pri­mer, godine 1796 (ili 1806) priključeni su joj Pipe­ri i Bjelo­pavlići, 1820. Rovca i Morača, a 1878, posle Berlin­skog kongre­sa, Kuči, Nikšići i deo Vasojevića (onaj preostali deo posle balkanskih ratova).

Zbog svega toga, teritorijalno proširenje Crne Gore na ra­čun srbskih plemena iz Brda, ukoliko Crnogorci nisu Srbi, već – prema “nauci” savremenih dukljana – nešto što je sasvim raz­ličito od Srba, moralo bi biti crnogorska okupacija srb­skih krajeva, a sve žrtve crnogorskog otimanja tih područja, čak i pojedinačne, bile bi posledica crnogorskog zločina zasnova­nog na rasizmu.

Zaista, za koga se može reći da je Crnogorac

Sve ovo što je do sada napisano vredi, i upotrebljivo je, samo pod uslovom da ga pročita razložan um. U suprotnom, ako se na drugoj strani nala­zi bilo koji zagriženi nacionalni Crno­go­rac, a takvi su danas u “ogromnim količinama”, nikakav dokaz ne može biti dovoljan, na­ročito ne ako je zasnovan na postavkama koje nam o srbskom Crnogorstvu i crno­gor­skom Srbstvu nudi Pe­tar Milatović Ostro­ški (1949) u svom tekstu Srpstvo Crnogoraca – testament svetaca!, objavljenom 11. no­ve­m­bra 2012. godine.

Zanemari li Milatovićeve nekorisne verbalne egzibicije o “versko-nacionalnom građanskom ratu”, o ozvaničavanju Tito­vih granica “u srpskoj krvi”, o “bezočnom insistiranju navodno fantikomunističkog Zapada” na tamo nečem, o licemernom Za­pa­du, o “lažnom antikomunizmu”, o komunističkim nacionali­sti­ma i marksističkim četnicima, o policijsko-vojno­-obave­štaj­nim službama iz komunističkih i neokomunističkih nomen­klatura, o kvazipatriotskim i kvazinacionalnim organizacijama, svaki razložan čitalac njegovog teksta biće zbunjen podacima da je “je­dan od najvećih Crnogoraca svih vremena Stefan Nemanja, rođen u današnjoj Podgorici, koja se tada zvala Ribnica”, te da je “ta­kav veliki Crnogorac stvorio moćnu srpsku državu tri veka pre nego se prvi put pominje Crna Gora u svetskoj istori­ogra­fiji i blasfemično dogovornoj, maloumnoj, kartografiji po razapetoj koži naroda koji govori istim maternjim, srpskim, jezikom”. (Ne bi bilo loše da se o ovim svojim tvrdnjama “dogo­vori” sa Hrvatima koji za Stefana Nemanju vele da je Hrvat, valjda zbog to­ga što je prvi put kršten u rimokatoličanstvu, i koji, vrlo ljuti na lingvistu Petra Đorđića što je napisao knjigu Istorija srp­ske ćirilice, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1971, ne priznaju da je ćirilica srpsko pismo).

Ima li se na umu da se Stefan Nemanja rodio 1114, a upokojio 1200. godine, mnogo pre prvog pominjanja Crne Gore i Crnogo­raca, nepristojno je za njega reći da je to “jedan od najvećih Cr­no­goraca svih vremena”, a čak i ako sve to shvatimo samo kao sim­boliku, ili crnogorski epski prećerizam, nedopustivo je reći da je Crnogorac i sin mu Rastko, potonji Sveti Sava.

Ni Đorđije Petrović, poznatiji kao Karađorđe, ni po čemu nije mogao biti Crnogorac, pošto je, pretpostavlja se, rođen u Vasojevićima, oko 1768. godine (ubijen 1817), jedanaest do četr­na­est decenija pre priključenja Vasojevića Crnoj Gori. On je “svega” Brđanin, utoliko pre što se kraj u kome je rođen uvek po­minje kao jedno od sedmoro Brda, a država u kojoj se to Brdo danas nalazi, sve do 1905. godine zvala se Crna Gora i Brda. (Ne bih se složio ni sa Milatovićevom tvrdnjom, preuzetom od raznih ana­ci­onalno raspoloženih istoričara, da je Karađorđe “podi­gao Srp­sku revoluciju”, barem iz jednog razloga: svaka revolu­cija ru­ši i uništava sve postojeće institucije, najpre crkvu, a Kara­đorđe je, započinjući veliki Pokret za obnovu srbske državnosti, uspeo da očuva sve zatečene srbske nacionalne vred­nosti).

Njegoš, vladika Rade (1813-1851), jeste Crnogorac, pošto je rođen u Staroj Crnoj Gori, u cetinjskom plemenu, u Katunskoj na­hiji, ali je protivno zdravoj logici proglašavati Svetog vladi­ku Nikolaja Velimirovića (1880-1956) za “jednog od najvećih Crno­goraca”. On jeste poreklom iz Bjelopavlića, ali su Bjelo­pav­lići tek jedno od sedmoro Brda, i to ono na koje se knjaz Danilo Stankov Petrović Njegoš (1826-1860), Zeko Mali, nameračio da ga silom nasramotu pocrnogorči. U najstarije zapise o tim Da­nilovim postupcima spada onaj koji, krajem 19. veka, u knjizi pod na­slovom Nekoliko krvavih slika iz al­buma Petro­vić­-Njego­še­vog doma, u vidu poruke kralj­u Nikoli (1848-1921), podseća na ok­o osam do de­vet hiljada političkih ubista­va tokom Danilove vladavine (pro­sečno oko hiljadu godišnje) i, između os­talog, opi­su­ju “podvizi” Danilovi u Bjelopavlićima:

“Zbog krvološtva, njega je veći dio naroda crnogorskog smrt­no mrzio, a osobito Bjelopavlići od kojih je preko sto i pedeset najotmenijih ljudi, u roku od devet godina… poubijano preko per­janika. Znajući da ga Bjelopavlići strahovito mrze, dao je svo­ju rođenu sestru Janu čuvenom junaku i vojvodi popu Ristu Boško­vi­ću za ženu, eda bi mu ovaj svojim uplivom povratio ljubav i za­dobio odanost Bjelopavlića, u čemu je relativno uspio. Na taj na­čin dakle, Danilo se i usudio da dođe u manastir Ostrog jednog Trojičina-dana (1852. godine – IP), gdje se o toj slavi mana­stir­skoj skupi obično cio narod iz Bjelopavlića, a mnogo svijeta ta­ko­đe iz ostale Crne Go­re i Hercegovine.

U takvim prilikama, običaj je, da roditelji dovedu sobom i svoje kćeri, a sa ciljem, da bi ih zaručili i poudavali. To se i dan-danji praktikuje, i običaj je, da sve djevojke i skoro udate ne­vje­ste, što tu dođu, sjednu jedna do druge na jednom dugom sjedištu, koje je od kamena oko cijele crkve sagrađeno. Na tom sje­di­štu može ih se poređati preko četiri stotine. I tom prili­kom, kad je Danilo bio, one su kao obično sjedjele jedna do druge, a među nji­ma je bila i žena popa Puniše iz Bjelopavlića; – žena mlada i neobično lijepa, koju je pijani knjaz, prošavši tuda, spazio i na njoj svoj pogled zaustavio. Uveče, pošto se dobro izbančio i ispijančio, naredio je svojim perjanicima, da svaki uzme po jednu od ovih djevojaka, a njemu da dovedu ženu popa Puniše, koja je bi­la sestra Todora Kadića, docnije njegovog (Danilovog) ubice.

Djevojke su se otimale koliko su mogle, ali najzad, bile su ob­ja­čane od ovih zvjerova i svojih gnusnih obesčastitelja, te tako tridesetak njih budu silom odvedene u odaje manastirske, gdje su ih serdari, vojvode i perjanici kneževi, čitavu noć držali i silovali, a Danilo, razumije se, skraćivao je časove te noći sa že­nom popa Puniše – sestrom Todora Kadića.

Među ovim djevojkama bile su tri-četiri iz porodice Boško­vića, a one ostale iz najuglednijih bjelopavlićkih kuća” (Budo Simonović, Zeko Mali, Beograd 2000, 241-244).

To jeste bilo pre nešto više od podrug veka, ali je dovoljno sveže da bjelopavlićki Brđani očuvaju u ličnom i plemenskom pamćenju ono što su im tada priredili Crnogorci, u jednoj od naj­većih srbskih svetinja, u krugu srbskog manastira Ostrog, sla­va mu i milost!

Ni Vuk Karadžić (1787-1864) nije Crnogorac, on je samo Sr­bin poreklom iz Hercegovine, patrijarh srpski Gavrilo Dožić (1881-1950) takođe je Srbin, rođen u Vrujcima, u Donjoj Morači, jednom od sedmoro Brda, a moglo bi biti da Petar Milatović Ostroški, Bjelopavlić, Brđanin, nesvestan da je i sam malkice zatrovan “jugoslovenskom” logikom bratstva i jedinstva, olako prepušta zaboravu ono što su o Trojičinudne 1852. godine Cr­no­gorci priredili njegovim saplemenicima, naročito njihovom ženskom delu.

I, na kraju, jedna mala dosetka nastala u naučnom krugu:

Poodavno, na nekom međunarodnom naučnom skupu u Be­o­gra­du stalno se pominju malo Srbi a malo Crnogorci. Ne snalazeći se u tome, jedan Bugarin naginje se ka starom akademiku Vasi Čubriloviću (1897-1990) i pi­ta, u poverenju:

– O čemu se tu radi, ko su sad ti Crnogorci?

A Vaso mu odgovara:

– Crnogorci, to su Vam, kolega, Srbi u divljem stanju.