Drevni srpski manastiri: Manastir Gradište

Iz knjige Drevni srpski manastiri, autora  Andrije P. Jovićevića

Ha putu od Petrovca ka Spiču nalazi se na manastir Gradište. Manastir leži na jednom krševitom brežuljku iznad kolskog puta, na 15 minuta daleko od mora, a između sela Kaluderca i Buljarice.

Sa manastira je veoma lijep pogled na more i okolinu, i gledajući ga sa strane čini vam se, da tu stoji na mrtvoj straži i pazi na red i mir. Okolina manastira je vrlo romantična. Od podnožja brdašca, na kome je podignut manastir, pruža se plodno Nadluško polje k istoku uz morsku obalu za čitavo pola sata hoda, puno vinograda, njiva, voćnjaka i maslina. Manastir ima tamo najveći dio svog imanja.

U manastirskom su dvorištu dvije crkve, starija Sv. Nikole i novija Sv. Save. Odmah iznad manastira je mala crkvica Sv. Gospođe. Mala crkva i crkva Sv. Nikole su starog postanka. Govori se, da je i ovdje kao i u manastiru Reževiću bila gos- tiona za putnike.

Tada je manastir bio manjih razmjera, samo sa nekoliko malih ćelija. Jedno predanje tvrdi, ali bez osnova, da je manastir osnovan 1116 g., a drugo predanje kaže, da je bio fi- lijala manastira Dečana. U jednoj povelji kralja Milutina manastiru Rotačkom spominje se i manastir Gradište, a to dokazuje da je manastir podignut još za doba Nemanjića.

I mala crkva Sv. Gospođe i crkva Sv. Nikole popravljene su i živopisane 1620 g. Natpis u maloj crkvi tvrdi, da je hram popisan trudom i troškom triju ktitora Stijepa Junkovića, Nikana Andričića i starca Andrije iz Crne Gore, za vrije-  me crnogorskog vladike Ruvima.

A u natpisu crkve Sv. Niko- le koji je napola propao, stoji da je crkva popisana za vrijeme crnogorskog vladike Ruvima, trudom igumana Dionisija 1620 g. Crkvu je živopisao pop Stahija Budimljanin.

Po natpisu na krstu ikonostasa crkve Sv. Nikole zna se, da ga je napravio i priložio kapetan Thuro Ivanov Gregović 1795 g. za vrijeme igumana Maksima Zenovića. Ove iste godine je napravio ikonostas zograf Vasilije iz Risna.

Freske u objema crkvama djelo su vješta živopisca, ali su, na žalost, usljed vlage i kiše skoro propale, a na svodu sasvim propale. Tek sada, kada je već dockan, pokrivene su obje crkve. Još se ponešto poznaju freske Stevana Nemanje, Sv. Save, Stevana Prvovjenčanog, Uroša, kraljice Jelene, Stevana Dečanskog i drugih.

Crkva Sv. Save je glavna manastirska crkva i novijeg je da- tuma, a podignuta je na temeljima neke stare porušene crkve, koja je oko 1500 g. ovdje postojala. Crkva je građena od četvr- tastog tesanog kamena, naizmjenično bijelog i crvenog, što daje lijepu sliku.

I ova je crkva skromnih razmjera. Crkve Sv. Nikole i Sv. Save imaju zvonik sa po tri okna, a mala crkva samo ca jednim oknom. Ovdje nema ni manastirske kule, ni kubeta, zato manastir i ne čini onakvu figuru kao Režević i Praskvica.

Kad su Mlečići razorili manastir Rotac, onda je na zauzimanje paštrovskih kneževa jedan dio njegovog imanja, koji se nalazio u Nadluškom polju, pripao ovom manastiru, a jedan dio manastiru Praskvici. Imanje koje je pripalo Praskvici davno je otuđeno, a Gradište je i do danas zadržalo svoj dio. Jedan dio rotačkih kaluđera po razrušenju manastira nastanio se u manastiru Gradištu, pa po tome vjerovatnije je, da je Gradište bio filijala manastira rotačkog, a ne manastira Dečana.

Kad su Mlečići razorili Rotac, manastirsko imanje oko Spiča razdijelili su svojim pristalicama, a na rotačkom imanju u Paštrovićama počeše naseljavati jezuite, da preko njih potkopavaju pravoslavlje u Paštrovićima. Paštrovići su se tome odupirali i jezuiti se nijesu mogli održati među njima, zato je mletačka vlada najposlije pristala, da ovo imanje pripane manastirima Gradištu i Praskvici.

Nedaleko od manastira je Dabov Krš, gdje je bila granica između Austrije i Turske, a nešto više bila je tromeđa između Crne Gore, Austrije i Turske. Tamo je Boškovića kula, poznata iz starijeg doba, pa selo Konjoše, odakle je bio Kanjoš Macedonović, koga je kao izdajnika opričao Stevan Mitrov Ljubiša.

Mnogo više od ostalih manastira u Paštrovićima, postradao je 1785 ovaj manastir. Tada su ga Turci opljačkali i oštetili, da je za dugo bio pust. Tom prilikom je poginuo čuveni pop Andrović, koji je htio da ubije Mahmut-pašu.

Od znatnijih nastojatelja zaslužni su da se spomenu: jero- monah Inokentije Pavlović, za čije su doba izvršene znatne opravke na manastirskim kućama i arhimandrit Sinesije Da- vidović, za čije je doba 1876 god. izvršena obnova manastira.

U manastiru je odavno postojala škola, u kojoj su kaluđe- ri poučavali djecu, a u jednoj manastirskoj kući još i danas postoji Osnovna škola.

Literatura: Šematizam Bokokotorske eparhije za 1869 g.; „Boka“ od S. Nakićenovića; Cetinjska „Prosvjeta“ za 1895 g.

Zetski glasnik, VIII/1936, br. 14, str. 2.