Geopolitika novog evroazijstva
1 min readPočetkom 1990-ih godina prošlog veka u Rusiji je obnovljeno interesovanje za evroazijsku ideju. Razaranje sovjetske države i Istočnog bloka izazvali su tektonske potrese u „ruskoj društvenoj svesti” i zakonomerno otvorili pitanje budućnosti Rusije i njenog geopolitičkog identiteta.
Za razliku od „liberalne elite” koja je u jeljcinovskom periodu težila približavanju tzv. „civilizovanom Zapadu” – pa i po cenu velikih nacionalnih poniženja (indikativna je bila molba ministra Kozirjeva bivšem predsedniku SAD Niksonu da pomogne Rusiji da definiše svoj nacionalni interes za 21. vek; prim. autora) – novi evroazijci su smatrali da je nestanak Sovjetskog Saveza tačka preokreta koja treba da podstakne sve kreativne društvene potencijale u smeru stvaranja „nove imperije” i to na onim filozofskim, istorijskim i intelektualnim osnovama o kojima su 1920-ih godina pisali Trubeckoj, Savicki, Florovski i drugi prvaci bele emigracije.
Podsetimo, klasični evroazijci proklamovali su stanovište o „reviziji ruske istorije” u smeru zaokreta ka Istoku, što su novi evroazijci usvojili kao polaznu osnovu svojih teorijskih shema u novonastaloj stvarnosti postsovjetske Rusije.
Manifest nove imperije
Posle određenih teorijskih lutanja, prelomna tačka u delovanju novih evroazijaca bila je pojava knjige Aleksandra Dugina Osnovi geopolitike, I–II, koja je od 1997. godine postala svojevrsni „manifest novog evroazijstva” i prvi udžbenik geopolitike na ruskom jeziku. Reč je o delu koje je privuklo veliku pažnju čitalačke publike, ali i uticajnih centara odlučivanja u Rusiji i svetu.
Pojedini autori su je opisivali kao protivodgovor na pojavu poznate studije Zbignjeva Bžežinskog Velika šahovska tabla u kojoj je ovaj geopolitičar predviđao dalje rastakanje Rusije kao njenu jedinu izvesnu perspektivu. Pored izlaganja osnovnih teorijskih stavova klasika angloameričke, nemačke, francuske i ruske geopolitike, Osnovi geopolitike posebno su zanimljivi zbog razmatranja aktuelnih vojnobezbednosnih i strateških izazova s kojima se posle samoraspuštanja SSSR-a suočila Rusija.
Dugin je još tada upozorio na opasne tendencije širenja NATO pakta na Istok i nastojanja ove vojne alijanse da posle pobede u Hladnom ratu stavi pod kontrolu „geografsku osovinu istorije” (pojam koji je britanski geopolitičar Mekinder koristio za Rusiju).
Suština Duginovog novog evroazijstva je u praktičnoj primeni načela „misliti prostorno”, uz radikalan otklon u odnosu na dotadašnje forme ruske državnosti. Na primerima kritike državnosti u vreme carske Rusije ili Sovjetskog Saveza, Dugin gradi strategiju Rusije u 21. veku koja je zasnovana na ideji „evroazijske imperije”, što podrazumeva odbacivanje „ruskog nacionalizma” i dijalog sa drugim civilizacijama ukorenjenim na evroazijskom tlu.
Zbog toga je Rusija kao najvažnija država Evroazije u obavezi da integriše ceo kontinent, koristeći se onim činiocima koji su joj na raspolaganju. Sa ove distance posebno su zanimljiva tadašnja Duginova zapažanja o situaciji u državama na postsovjetskom prostoru – posebno u Ukrajini, koja se od 2014. godine pretvorila u područje nepomirljivog sudara dva različita geopolitička koncepta (atlantističkog i evroazijskog) – a gotovo proročki deluju ondašnje analize o procesima u islamskom svetu čije se unutrašnje protivrečnosti odavno koriste u jednoj suptilnoj geopolitičkoj bici za ovladavanje naftnim i gasnim resursima u regionu Bliskog istoka.
Kada je 1997. godine objavio Osnove geopolitike, Dugin je kritički ocenjivao ulogu Kine u svetskoj politici, posebno njen strateški savez sa zapadnim atlantistima. Zanimljivo je da je još tada uočavao postojanje „dve Kine”, i to one kontinentalne, koja naseljava unutrašnjost ove zemlje, i pomorske koja je od 1970-ih godina uključena u razne mondijalističke nadnacionalne strukture, poput Trilaterale. Kao pristalica saveza sa „tradicionalističkim islamom”, Dugin se u Osnovama otvoreno zalagao za dezintegraciju Kine i podršku muslimanskom ujgurskom separatističkom pokretu u provinciji Sinkjang, ali je u nekim kasnijim izlaganjima odustao od ove ideje.
Dvojstvo islama
U Duginovim radovima posebno mesto zauzima analiza složenih dešavanja u islamskom svetu. Ona je podstaknuta prvenstveno tragičnim događajima u Rusiji i nizom terorističkih napada koje su organizovali „radikalni islamisti” (situacija u Čečeniji, Dagestanu, tragedija u Beslanu, moskovskom pozorištu i dr). Posle događaja od 11. septembra 2001. godine u SAD tema „radikalnog islamizma” dobija svetsko geopolitičko značenje.
Duginova osnovna teza je da se islamski svet ne može posmatrati jednoznačno, kao i da je pojava „radikalnog islamizma” posledica komplikovanih društvenih činilaca koji oblikuju islamski civilizacijski areal. On je u svojim analizama iskazivao izvesno razumevanje za jačanje verskog fundamentalizma u islamskom svetu, ali je u isto vreme pravio suštinsku razliku između šiitskog tradicionalističkog islama i njegovog uspona u Iranu, od radikalnih sunitskih sektaških pravaca (vehabizma i salafizma) koji svojom primitivnom verskom interpretacijom postaju „manipulativno sredstvo u rukama atlantističke geostrategije”.
Tim povodom je organizovao i međunarodnu konferenciju pod naslovom „Pretnja islama, pretnje islamu” na kojoj su govorili istaknuti pravoslavni i muslimanski filozofi, a koji su postigli saglasnost o potrebi „dijaloga između pravoslavlja i islama”, nasuprot projektovanom „sudaru civilizacija” koji je sadržan u ključnim strateškim dokumentima SAD kao vodeće sile atlantizma.
Zanimljivo je da su učesnici konferencije uočili da na jednom dubljem metafizičkom planu postoji niz sličnosti u interpretacijima verskog učenja raznih protestantskih denominacija u SAD (kvekeri, mormoni) i različitih islamskih pokreta (Al Kaida, talibani, salafisti), a koji se prvenstveno odnosi na rigidno tumačenje verskog učenja i javno ispoljavanje izrazito netolerantnog odnosa prema drugačijim ispovedanjima svoje vere. Na praktičnom političkom planu odjeci ove konferencije bili su izuzetno veliki i oni su posebno došli do izražaja tokom rešavanja komplikovane situacije na Kavkazu, a i prilikom ruske vojne intervencije avgusta 2008. godine u Abhaziji i Južnoj Osetiji.
Pored Aleksandra Geljeviča i drugi ruski autori su u svoje geopolitičke doktrine ugrađivali idejne osnove evroazijstva. Tako je general Leonid Ivašov svoje prvobitno tradicionalno slovensko-pravoslavno polazište o integraciji Rusije i Belorusije dopunio zalaganjem za reintegraciju nekih bivših sovjetskih republika (Ukrajina, Jermenija, Kazahstan) kojima bi trebalo priključiti „muslimansku komponentu”, dok je Aleksandar Panarin pisao o „pravoslavnoj civilizaciji u globalnom svetu” uz zapažanja o evroazijskom položaju Rusije koja je ogromnom teritorijom i geodiverzitetom predisponirana da igra posredničku ulogu. On je posebno isticao ulogu velike ruske ravnice kao najkraćeg kopnenog puta koji povezuje Indijski okean sa Atlantikom i Severnim ledenim okeanom, kao i centralnu Aziju sa Evropom. Na taj način Rusija spaja evroazijski Zapad i Istok i tako razblažuje dijametralno različite kulturne kodove.
Ukrajinski graničnik
Politikolog Leonid Savin je na više mesta komentarisao domete ruske „specijalne vojne operacije u Ukrajini”. Kao jedan od najbližih Duginovih saradnika ukazivao je da je ključna posledica ovog događaja „konačno razdvajanje Rusije od Zapada”, uz napomenu da je pored očiglednih političkih posledica u toku i proces kardinalnih promena u ruskoj ekonomiji, čija je osnovna karakteristika sve veće oslanjanje na nezapadna tržišta i sopstvene resurse (proizvodne i prirodne).
Za Savina je veoma značajan trend „dedolarizacije svetskog finansijskog sistema”, koji je najsigurniji simptom sveta buduće višepolarnosti. Svakako najvažnija geopolitička pomeranja trenutno se dešavaju na Globalnom jugu gde dojučerašnji američki sateliti (Saudijska Arabija) sve otvorenije okreću leđa projektu Paks amerikana (Pax Americana). Leonid Vladimirovič predviđa da će, pored nestanka „suverene Ukrajine”, sadašnji sukob najviše koštati Evropu, dok je savez Rusije i Kine izvesna činjenica i osnova novog sveta multipolarnosti.
Takođe, nema sumnje da je ideja evroazijske integracije postala privlačna i u drugim kulturama i civilizacijskim arealima. Manifestacije ovog raspoloženja su svakako osobene koncepcije kineskog, indijskog, turskog (islamskog), ali i evropskog evroazijstva, koje proizilaze iz različitog poimanja sopstvene uloge u savremenom svetu. Njihovo zajedničko obeležje je izraziti antiantlantizam (antiamerikanizam).
U kineskoj verziji evroazijstvo je moćan savez dve kontinentalne velesile – Kine i Rusije – koji kao takav podrazumeva viševektorsku saradnju prvenstveno u oblastima energetike, tehnologije i vojne bezbednosti. Za tursku spoljnu politiku evroazijstvo je koncepcija koja, osim oslobađanja od američkog uticaja, pruža i mogućnost objedinjavanja područja koje naseljavaju tzv. turkofoni narodi (Azeri, Ujuguri), dok je iz evropskog ugla reč o modelu „geopolitičke emancipacije Evrope” – koja se posmatra kao jedinstven prostor od Atlantika do Urala – odnosno u nekim radikalnijim verzijama od Atlantika do Vladivostoka.
Savin zastupa i stanovište o tome da se pojavljivanje nove svetske političke i bezbednosne strukture „odvija korak po korak”. Podsetimo, na osnovama Evroazijske ekonomske zajednice od 2008. godine postepeno je nastajao model Evroazijske unije kao jedne vrste institucionalnog pandana koncepciji Evropske unije.
Tako je inicijativu za formiranje Evroazijske unije u oktobru 2011. godine predložio lično predsednik Rusije Vladimir Putin, a već narednog meseca te godine uspostavljena je „mapa puta” kojom su ustanovljene Evroazijska komisija i Evroazijski ekonomski prostor. Pored Rusije, Belorusije i Kazahstana, od 2015. godine članice ovog saveza su Jermenija i Kirgistan. Nema sumnje da će se ovaj savez u budućnosti širiti i na ostala područja unutar i izvan prostora Evroazije.
Srpska evroazijska kopča
Posle višegodišnjeg teorijskog lutanja, nema sumnje da se ideja „ruskog evroazijstva” pojavljuje kao zaokružena koncepcija koja nudi mnoge racionalne i efikasne odgovore na izazove postmodernog sveta. Tim pre što u neoevroazijskoj geopolitičkoj doktrini područje istočne i jugoistočne Evrope (Velika Istočna Evropa) treba da ima ulogu „kopče između Rusije – Evroazije i buduće kontinentalističke Evrope oslobođene američkog uticaja”.
Naš vrsni geopolitičar Milomir Stepić ukazuje na nekoliko prednosti ovog vida integracija u odnosu na dosadašnji dominantni model evroatlantizma. Stepić kao prvu prednost navodi logičnost redosleda navedene integracije koja podrazumeva najpre „integraciju srpskih zemalja” (razume se, uz očuvanje Kosova i Metohije u sastavu Srbije) pa tek onda ovaj vid supranacionalnog povezivanja, zatim „civilizacijsku i geopolitičku kompatibilnost srpskog identiteta sa Rusijom i neoevroazijom” – kroz objedinjavanje duhovnog prostora na osnovu pravoslavlja – i kao posebno važno energetsko, resursno, trgovinsko, komunikaciono, bezbednosno i strateško vezivanje s prostranstvom na kojem se nalaze najveća država sveta (Rusija) i najekspanzivnija svetska ekonomija (Kina), koje oko sebe sabiraju sve više geopolitičkih sledbenika poput Indije, Kazahstana, Irana i drugih država.
Srpsko povezivanje s Evroazijskom unijom veoma je važno i zbog našeg što uspešnijeg povezivanja s Kinom koja je Inicijativom „Jedan pojas – jedan put” iskazala otvorene pretenzije prema prostoru „od Baltika do Jadrana” koji se smatrao ekskluzivnom zonom atlantističkog uticaja i potencijalnom rusko-nemačkom interesnom sferom.
Tako se u već dovoljno komplikovani „balkanski geopolitički čvor” upliće još jedan akter (kineski) koji „srpske zemlje” evidentno doživljava kao svog regionalnog favorita. To geopolitički položaj Srbije i srpskih zemalja svakako usložnjava, ali i nudi odgovarajući političku, ekonomsku i prostornu (teritorijalnu) valorizaciju, nasuprot neprekidnim ucenjivanjima koje već decenijama stižu „s one strane Atlantika”.
Milorad Vukašinović je srpski novinar i publicista. Autor je knjiga „Suočavanja-izabrani razgovori” (2003), „Trenutak istine” (2006), „U tamnom srcu epohe” (2010), „Rat za duše ljudi” (2011) i „Misliti prostorno” (2021).
Izvor: Novi Standard.