Rade R. Lalović: O srpskim književnim temama u Crnoj Gori

Piše: Rade R. Lalović

(Budimir Aleksić, Ogledi o srpskoj književnosti i kulturi, UKCG, Podgorica, 2023.g.)

Pred nama je nedavno objavljena knjiga Budimira Aleksića Ogledi o srpskoj književnosti i kulturi.

Izdavač ove po mnogo čemu značajne knjige je UK CG, Podgorica, 2023. godine. Aleksićeva knjiga sadrži dvadeset stručnih radova, predgovor Aleksandra Ćukovića, osnovne podatke o tekstovima (gdje su objavljeni i na kojim naučnim skupovima su saopšteni), bilješku o autoru i azbučni registar ličnih imena koja se u knjizi javljaju.

Kako Aleksić u svojim radovima razmatra srpske književne teme zastupljene kod srpskih pisaca iz Crne Gore dužni smo istaći da autor imenicu Crnogorac ne upotrebljava u etničkom smislu, kao ni prisvojni pridjev crnogorski. Crnogorac ovdje ima značenje stanovnika Crne Gore bez obzira kom narodu pripada, a crnogorski je prisvojni pridjev koji upućuje na nešto što je na izvjestan način izvedeno iz sintagme Crna Gora. Da je ovo pojmovno preciziranje tačno u kontekstu u kome se ovdje krećemo pokazuje i većina naslova u ovoj knjizi. Evo koje nam tekstove daruje Aleksić u knjizi Ogledi o srpskoj književnosti i kulturi: Narodne pjesme o Prvom srpskom ustanku i Ogledalo srosko; Sveti Sava u pjesmama srpskih književnika iz Crne Gore;

Karakter i mentalitet Crnogoraca u Lalićevoj tetralogiji (Ratna sreća, Zatočnici, Dokle gora zazeleni i Gledajući dolje na drumove); Njegoš i Lovćen kao pjesnička inspiracija Momira Vojvodića; O stvaralaštvu i porijeklu Iva Vojnovića; Srpski književnici sa Kosova i Metohije prognani 1941. godine; Petar I Petrović – epski pjesnik i ideolog srpskog integralizma; Pitanje porijekla i etničke pripadnosti Vukovog pjevača Tešana Podrugovića; Srpski književnici o značaju i ulozi gusala u srpskom narodu; Tema prevjeravanja u književnom djelu Sima Matavulja; Slovo o polku Igorovu u istraživanjima dr Ivana Šajkovića i Milorada Panića Surepa; Vuk Stefanović Karadžić i Srpska pravoslavna crkva; Lazo M. Kostić o srpskom jeziku i srpskim piscima; Prvi srpski Bukvar inoka Save i mjesto njegovog nastanka; Srpska književnost o Podgoričkoj skupštini i ujedinjenju Crne Gore i Srbije 1918. godine; Biblijski motivi u srpskoj usmenoj epici; Hristološko osvjetljenje njegoševog djela (radovi o Njegošu mitropolita Amfilohija); Obodska štamparija; Doprinos Radmila Marojevića obnovi srbistike i Romaneskna trilogija Čeda Vukovića za djecu – preplet čudesnog, fantastičnog i naučnofantastičnog.

Iako su svi navedeni tekstovi briljantne rasprave i lucidni analitički pogledi mi ćemo u ovom kratkom osvrtu skrenuti pažnju samo na neke od njih koji su nam se na osnovu subjektivnog utiska učinili karakterističnim za temu iz naslova ove knjige. To su tekstovi: Sveti Sava u pjesmama srpskih pjesnika iz Crne Gore; Srpski književnici o značaju i ulozi gusala u srpskom narodu; Srpska književnost o Podgoričkoj skupštini i ujedinjenju Crne Gore i Srbije 1918. godine i Doprinos Radmila Marojevića obnovi srbistike.

U radu Sveti Sava u pjesmama srpskih književnika iz Crne Gore Aleksić razmatranje ove teme započinje osvrtom na najstarije zabilježene stihove o Svetom Savi nastale još polovinom 16. vijeka, a riječ je o jednom troparu, o jednom kondaku Svetom Savi i o jednoj završnoj večernjoj stihiri s naslovom Slava Svetom Savi. Ovi prvi stihovi posvećeni Svetom Savi zabilježeni su u Prazničnom mineju Božidara Vukovića Podgoričanina iz 1538. godine.

Budimir Aleksić posebnu pažnju posvećuje odnosu vladara iz svetorodne loze Petrovića prema Svetom Savi gdje saznajemo da su i vladika Danilo, i vladika Vasilije izražavali pjesnički odnos prema Simeonu Svjatome Nemanji, ali i pominju Žitije Svjatago Save. Tako se stvara kontinuitet u kome se javljaju i pjesme kralja Nikole o Svetom Savi.

Do 1918. godine, odnosno do ujedinjenja u Kraljevinu SHS u Crnoj Gori o Svetom Savi su pjevali: anonimni RM, a zatim P. Popović, Stevan P. Bešević i Milo Jovović. Između dva svjetska rata autori iz Crne Gore su napisali samo dvije pjesme o Svetom Savi. Prvi autor je kontroverzni konvertit i potonji srpski neprijatelj Savić Marković Štedimlija sa pjesmom Sveti Sava miri braću, a drugi je Trifun Đukić sa pjesmom inspirisanom jednom bratonožićkom legendom pod naslovom Ukleta rijeka.

U periodu od 1945. godine pa do kraja osamdesetih i početka devedesetih godina 20. vijeka jedini zreo pjesnik iz Crne Gore koji pjeva o Svetom Savi je buntovnik i slobodar Momir Vojvodić. On je u tom periodu napisao 27 pjesama o Svetom Savi. Osim njegovih pjesama postoje samo još dvije pjesme o Svetom Savi a autori su im jeromonah Georgije Živković i malo poznati pjesnik Rajko Orović.

Najveći broj pjesama o Svetom Savi koje su i umjetnički najkvalitetnije napisali su autori iz Crne Gore od početka devedesetih godina dvadesetog vijeka do danas, a to su: Zoran Kostić, Milan Komnenić, Matija Bećković, Milorad Predojević, Vuk Milatović, Ljubomir Matović, Bogoljub Velimirović, Blagoje Rogač, Tripko Draganić, Slavko Živković, Novica Đurić, Blagoje Baković i Aćim Višnjić.
Detaljnim osvrtom na ovu poeziju Budimir Aleksić nam pokazuje da je Sveti Sava bio snažna inspiracija kod srpskih pjesnika iz Crne Gore od prve polovine 16. vijeka pa sve do danas.

Posebnu pažnju skrećemo čitaocima ove knjige na rad Srpski književnici o značaju i ulozi gusala u srpskom narodu. Ta tema je veoma značajna za cjelokupno sagledavanje srpske kulturne i istorijske paradigme pa onda i nije slučajno da se Aleksić bavi ovom temom i njeno razumijevanje upotpunjuje i iz ugla srpskih pisaca koji su guslama posvećivali dužnu pažnju. On započinje raspravu o guslama kao instrumentu i njihovoj ulozi u srpskoj kulturi navodeći i stavove najznačajnijih srpskih intelektualaca kao što su Ljubomir Zuković, Pero Slijepčević ili npr. Marko Murat o tom pitanju.

Romantičarski srpski pisci Laza Kostić, Jovan Jovanović Zmaj, Branko Radičević, Vojislav Ilić i svakako Njegoš u svojoj poeziji guslama daju posebno mjesto, a to je naročito izraženo npr. u Gorskom vijencu.

I srpski pjesnici 20. vijeka motiv gusala drže u privilegovanom položaju. O njima i pjevaju, i pišu, i razmišljaju i Dučić, i Šantić, i Andrić, i Crnjanski, a onda i Vinaver i Isidora Sekulić.

Značajnu poetsku i svaku drugu pažnju guslama posvećuju i srpski pjesnici islamskog vjerozakona Omer-beg Sulejmanpašić, Avdo Karabegović i Osman Đikić, a onda i pjesnici s kraja 20. i s početka 21. vijeka Bećković, Vojvodić, Komnenić, Vuksanović, Kapor, Nogo i drugi.
Budimir Aleksić u ovom radu s pravom poseban omaž daje Radovanu Bećiroviću Trebješkom i njegovim pjesmama o guslama, a posebno najjezgrovitijoj ispjevanoj na ovu temu a to je Akademija gusala.

Da su velike istorijske teme često i značajne književne teme Budimir Aleksić nam pokazuje u radu Srpska književnost o Podgoričkoj skupštini i ujedinjenju Crne Gore i Srbije. Ovakvu temu mogu prepoznati i sistemski pratiti njeno prisustvo i u poeziji, i u prozi samo dobri poznavaoci književnosti, a Aleksić nam o tome govori vrlo uspješno i analitički kvalitetno.

Odnos srpskih pisaca iz Crne Gore prema Podgoričkoj skupštini ovdje se prati od prve epske pjesme na ovu temu Radovana Bećirovića Trebješkog Podgorička skupština nastale neposredno nakon njenog održavanja pa sve do romana Labuda Dragića Kukavičija pilad 2016. godine, ili do savremene epske pjesme Rada Ostojića Posveta Ujedinjenju Crne Gore i Srbije 2018. godine.

Autor prilazi ovoj temi vrlo pažljivo analizirajući njeno prisustvo u prozi Mihaila Lalića prateći lik Peja Grujovića kao ličnog piščevog naratora i svjedoka u raznim prilikama u kojim se govori o Podgoričkoj skupštini ne samo u romanu Ratna sreća nego i u drugim djelima.
Tema Podgorička skupština je prisutna i u djelima Milovana Đilasa, Grigorija Božovića, Perivoja Popovića, Labuda Dragića i mnogih drugih kojim je u ovom radu posvećena odgovarajuća pažnja.

Na kraju rada skreće se čitaocima pažnja da je slika Podgoričke skupštine u današnjoj medijskoj propagandi u Crnoj Gori izvitoperena i da je ona u navedenim književnim svjedočenjima daleko realnije prikazana.

Kada je riječ o kulturnoj i istorijskoj paradigmi jednog naroda onda se ta paradigma najlakše može sagledati iz činjenice koliko je kod tog naroda razvijena nacionalna filologija u najširem smislu shvaćena. A sama riječ filologija znači ljubav prema onome što je napisano, ljubav prema riječima, prema jeziku u koji je stala sva materijalna, kulturna i duhovna istorija jednog naroda ili grupe srodnih naroda. E baš iz te perspektive Budimir Aleksić vrlo pažljivo sagledava značaj Radmila Marojevića u procesu razvoja srpske nacionalne filologije, odnosno srbistike što se jasno vidi iz rada Doprinos Radmila Marojevića obnovi srbistike.

Zbog čega je u naslovu ovog rada posebno naglašena riječ obnova?

Srbistika kao nacionalna filolgija je morala biti obnovljena baš početkom turbulentnih devedesetih godina dvadesetog vijeka kada se na antisrpskoj paradigmi stvorena jugoslovenska država počela da raspada. To je bio trenurak kada je, nakon skoro sto godina od nesrećnog napuštanja srbocentrične politike i kulture i nakon okretanja ka serbokroatistici, započela diskusija o vraćanju sebi, a onda i o obnovi nacionalne filologije. U tom kontekstu Aleksić odlično uočava da je Radmilo Marojević bio prvi srpski lingvista koji je taj trenutak osjetio još krajem osamdesetih godina kada su nastali njegovi radovi objedinjeni 1991. godine u knjizi Ćirilica na raskršću vekova: Ogledi o srpskoj etničkoj i kulturnoj samosvesti.

Ta borba za obnovu srbistike je dobila snagu sredinom devedesetih godina dvadesetog vijeka kada nakon nekoliko naučnih skupova nastaje Pokret za obnovu srbistike i kada je pokrenut časopis Srbistika / Serbica čiji je urednik bi Petar Milosavljević. Oko tog časopisa su se okupili uglavnom mladi srpski univerzitetski profesori sa katedri za proučavanje srpskog jezika koji su neposredno poslje toga osmislili i objavili programski tekst Slovo o srpskom jeziku. Ta grupa profesora, a o tome Aleksić u ovom tekstu sistematično govori, pokreće i časopis Srpski jezik koji vrlo brzo stiče međunarodni ugled.

U svim tim turbulentnim procesima značajno mjesto nesumnjivo pripada Radmilu Marojeviću jer je imao ključnu ulogu koji ne samo da je stručnim i naučnim radom utemeljivao srbistiku, nego je i imao istorijsku ulogu u prvom formiranju katedre za srbistiku na beogradskom Filološkom fakultetu.
Budimir Aleksić ovim radom vrlo precizno i objektivno predstavlja tu mukotrpnu borbu za obnovu srbistike u čijem centru je nesumnjivo bio i Radmilo Marojević, ali i Petar Milosavljević i Miloš Kovačević.

Uz napomenu da su i svi ostali radovi u ovoj nesumnjivo vrlo značajnoj knjizi vrlo vrijedni i nadasve instruktivni za sve one koje interesuje srpska književnost i kultura, mi ćemo se ovdje zaustaviti u pojedinačnom predstavljanju tekstova ostavljajući zadovoljstvo čitaocima da sami iščitavajući iste otkrivaju detalje koje može vješto složiti samo analitičar kakav je Budimir Aleksić.