Sedam vjekova od pomena Banjana

Piše: dr Vasilj Jovović

Pisanje u crnogorskoj štampi, počev od prve štampane publikacije, kalendara Grlice 1835. godine pa do Prvog svjetskog rata, odražavalo je mišljenje zvanične političke elite, pošto su periodične štampane publikacije većinom iskazivale stav zvanične državne politike. Crna Gora je za to vrijeme prošla kroz period teokratske zajednice Njegoševog vremena i Knjaževine/Kraljevine Crne Gore i u borbi protiv Osmanskog Carstva širila svoju teritoriju i izgrađivala državu. U dugom vremenskom periodu od 1835. do 1918. godine prostor današnje Crne Gore bio je u sklopu različitih državnih organizacija. Crna Gora sa prestonicom Cetinjem, vremenom je širila svoje granice oslobađajući vjekovne srpske prostore od Osmanskog Carstva, tako da su se, od stare Crne Gore sa Brdima, u njenom sastavu 1878. godine našla područja stare Hercegovine sa gradom Nikšićem, kao i gradovi: Podgorica, Bar i Ulcinj. Za vrijeme Balkanskih ratova (1912, 1913) Crna Gore je takođe proširila svoje granice na područja Stare Srbije sa gradovima: Pljevlja (koje je ulazilo u sastav stare Hercegovine), Berane, Bijelo Polje, Peć i Đakovica. Područje Boke Kotorske bilo je do 1918. godine u sklopu Austrougarske monarhije. Od 1918. godine svi ovi prostori ulaze u sastav Kraljevine SHS/Kraljevine Jugoslavije.

Tokom svoje vladavine vladari Crne Gore Petrovići Njegoši su baštinili srpsku državnu ideju temeljenu najviše na srednjovjekovnoj srpskoj državi Nemanjića. Cetinjska mitropolija je njegovala tradiciju srpske srednjovjekovne države, a ona je bila bila utkana i u narodnu svijest stanovništva koje je živjelo na teritoriji kojom su Petrovići Njegoši vladali. Posebno je književno, kulturno i uopšte duhovno stvaralaštvo srpskog naroda na području Stare Crne Gore i Brda, Hercegovine i Boke Kotorske bilo nadahnuto srpskom srednjovjekovnom državom. Pogotovo je kult Nemanjića i Svetog Save duboko nadahnjivao i usmjeravao vladare svetorodne dinastije Petrovića u njihovoj državotvornoj i nacionalnoj misiji. Podsjećanje na podvig i značaj Svetog Save zračilo je snažnom vjerom da će osvanuti bolji dani i da će srpstvo konačno biti oslobođeno i ujedinjeno, a time i Srpska Pravoslavna Crkva, čije je temelje postavio upravo Sveti Sava. Kult Svetog Save i svetosavsko predanje je pomoglo očuvanju srpskog nacionalnog identiteta i pravoslavnog duha na prostoru današnje Crne Gore.

U tom kontekstu su obrađivane i srednjovjekovne teme u crnogorskoj štampi (Orlić, Prosvjeta, Glas Crnogorca, Onogošt, Nevesinje, Nova Zeta i dr.), pa samim tim na taj način je pisano i o starim crkvama i manastirima na području Hercegovine (Kosijerevo, Dobrićevo, Zavala, manastir Sv. Petra i Pavla kod Trebinja, Tvrdoš, manastir Sv. Trojice kod Pljevalja).

Govoreći o starim crkvama i manastirima u isticano je da je kult Svetog Save, osim u oblasti njegovih manastira i drugim oblastima, veoma rasprostranjen i u Hercegovini. Kao što kaže istoričar Ivan Božić: „Tako je svetosavlje tokom vekova postajalo bogata riznica narodnog iskustva i na svoj način shvaćenih hrišćanskih pouka, bez obzira na njihovo poreklo iz Svetog pisma ili tekstova dosta rano sastavljenih žitija.“ Takođe u  Žitiju Svetog Stefana Štiljanovića, poslednjeg kneza paštrovskog i despota srpskog, kaže se da je bio iz Zahumlja (Hercegovine) i da je rođen u župi koja se zove ,,Paštroković“ (tj. Paštrović).

Najviše je pisano o manastiru Kosijerevo.

Jedan broj tekstova odnosi se na prenos moštiju Sv. Arsenija, drugog srpskog arhiepiskopa, iz manastira Ždrebaonik u manastir Kosijerevo 1884. godine i njegovom kultu kod srpskog naroda.

U jednom tekstu publicističkog karaktera, objavljenom u Slobodnoj misli, opisana je istorija manastira Kosijerevo. U tekstu se navodi da: „spomenici naše srednjovjekovne slave i veličine još i danas stoje i traju širom naše zemlje, … da je Nemanjićko doba obilježeno tolikim i tako rijetkim spomenicima iz naših slavnih dana, … da su narodne pjesme i manastiri iz Nemanjićkog doba najljepši svjedoci naše slavne prošlosti i našeg nacionalnog zamaha iz onoga vremena.“ Dalje se navodi da se manastir nalazi na lijevoj obali rijeke Trebišnjice, između Trebinja i Bileće, i da pisanih dokumenata osim narodnog predanja o podizanju manastira nema. Po predanju manastir je sagrađen u XII ili XIII vijeku i važio je sve do pada Hercegovine pod Turke (1482) kao jedno od najjačih kulturnih središta u ovim krajevima. Vasilije Đelević govori da su manastir podigli Nemanjići u XII vijeku, da se nijedan dokumenat od tih najstarijih dana nije sačuvao usled burne prošlosti koju je imao manastir i da je manastir sagrađen u vizantijskom stilu. Arhimandrit Leontije Ninković navodi da je temelj manastiru Kosijerevo udaren u prvoj polovini XIV vijeka, i to negdje između 1320-1335. godine, za vrijeme vladavine kralja Stefana Dečanskog. Ninković navodi da je Dušan kao mladi kralj upravljao Zetom od 1322. godine i da je po svoj prilici ovaj manastir za vrijeme njegove vladavine Zetom i po njegovoj zapovijesti sazidan.

Andrija Jovićević navodi da se u manastiru Kosijerevu, koji se nalazi sa lijeve strane rijeke Trebišnjice, nešto ispod manastira Dobrićeva, nalazi pečat sa natpisom u kojem stoji 6778. godina od stvorenja svijeta. Po Jovićeviću je pečat napravljen 1270. godine, a da je nešto prije toga podignut i manastir, sredinom XIII vijeka, a navodi i da je ovaj pečat po izradi i obliku liči onome u manastiru Zavali, ali je godina na ovome jasna.

Pisano je o crkvama u Ljubomiru.

Leontije Ninković navodi da se u Ljubomiru, u selu Vrhpolje, nalazi crkva Sv. Joakima i Ane, koju su po narodnom predanju podigli Grci. Oko crkve se nalazi grupa stećaka iz srednjeg vijeka, grobnice su razne veličine, na jednoj koja se nalazi jugo zapadno od crkve, na pobočnoj zapadnoj strani, nalazi se natpis u kome se kaže da je spomenik podignut u vrijeme bosanskog vojvode Sandalja Hranića (1390-1420). Za crkvu hram Sv. Petra u Podima – Domaševo u Ljubomiru, Leontije Ninković kaže da su je gradila tri brata Zotovića, koji su živjeli na izmaku XV vijeka i da su ove crkve zidali negdje oko 1480-1500. godine.

Leontije Ninković je pisao i o ruševinama manastira Sv. Petra i Pavla u Bijovima kod Trebinja, i kaže da je manastir sazidao 1082. godine iz sopstvenih sredstava travunijsko-trebinjski knez Radoslav, sin dukljanskog kralja Vojislava Dragomirovića. I Ninković navodi da se manastir nalazi u ruševinama, da je glavna crkva bila ogromna, i da je postojala i jedna mala crkva, kao i i da se u manastiru nalazi kneževska grobnica ili kako narod naziva „kraljevsko groblje“. U ovoj grobnici su se sahranjivali članovi srpske vladalačke dinastije iz grada Trebinja, a da je tu sahranjen i knez Radoslav.

U manastiru Zavala, na lijevoj strani rijeke Trebišnjice, čuva se jedan pečat iz 1271. godine, a u manastiru Dobrićevo, koji leži na desnoj obali rijeke Trebišnjice, nalazi se pečat iz 1283. godine. Po pisanju Andrije Jovićevića na pečat iz manastira Zavale zabilježena je izgleda 1271. godina, ali se ne može pouzdano reći da je to godina osnivanja manastira jer je pečat pravljen docnije, te je ova godina mogla biti pogrešno unijeta, a sa druge strane u to doba većinom se računalo vrijeme od stvaranja svijeta, a ne od Hristovog rođenja, kako stoji na pečatu. Za pečat manastira Dobrićevo Jovićević kaže da je pečat sličan onome u manastirima Kosijerevo i Zavala i smatra da su ovi pečati pravljeni mnogo kasnije, pa je moglo biti da je godina uzeta proizvoljno ili netačno prepisana sa starog pečata, ako ga je bilo, ili sa neke bilješke.

Stare crkve i manastiri obrađeni su i u okviru kanoničnih vizitacija. Takvo jedno saopštenje sa kanonične vizitacije hercegovačko-zahumskog mitropolita Serafima izašlo je u Šematizmu njihove mitropolije, a Nova Zeta ga u cjelosti prenosi. U izvještaju su opisani manastiri i crkve hercegovačko-zahumske eparhije: manastir Mileševo sa crkvom Vaznesenja Hristovog, zadužbinom srpskog kralja Vladislava, u njoj su počivale mošti Svetog Save do 1595. godine, kada je manastir porušen i spaljen. Krov sa manastirske crkve nalazi se u velikoj džamiji u Pljevljima, kao i dva velika svijećnjaka. Manastirska crkva je obnovljena 1868. godine. Manastir Sv. Trojice kod Pljevalja po predanju su gradili Nemanjići, i u njemu se nalaze ćivot i štava Svetoga Save. Manastir Zavala, na lijevoj strani rijeke Trebišnjice, ispod brda Ostroga, po predanju je podigao car Konstantin, u manastiru se čuva jedan pečat iz 1271. godine. Manastir Dobrićevo leži na desnoj obali rijeke Trebišnjice, ne zna se ko ga je gradio, ali ima pečat iz 1283. godine. Crkva je posvećena Vavedeniju Gospodnjem. U ruševinama leže Trebinjski manastir, Petrov manastir i manastir Mirolova. U ruševinama je bio i manastir Dovolja, u pljevaljskoj nahiji, kraj rijeke Tare, u kome je jedno vrijeme ležalo tijelo Sv. Arsenija, koje se kad je vršena kanonična vizitacija nalazilo u manastiru Kosijerevu. Manastir Aranđel, niže Dovolje, pokraj Tare, po predanju su gradili Nemanjići. U ruševinama takođe leži i manastir Nemanja u pljevaljskoj nahiji. U manastiru Dubočici je mitropolit Sava Kosanović pronašao natpis da je manastir sagrađen 1492. godine. U selu Sopotnici pokraj Drine u blizini Goražda je crkva zadužbina Hercega Stefana posvećena Sv. Đorđu, sa natpisom iznad vrata, po kojem se zaključuje da je crkva sagrađena 1446. godine i da je herceg Stefan Vukčić Kosača bio pravoslavne vjere.

Veliki broj tekstova o crkvenim građevinama koje su podigli srpski srednjovjekovni vladari (u prvom redu Nemanjići i Kosače) na prostorima kojima su vladali (obuhvatajući i prostor Hercegovine) govori o duboko ukorijenjenoj tradiciji o vladarskoj dinastiji Nemanjića i Kosača u srpskom narodu. Na toj tradiciji gradili su državnu politiku i crnogorski vladari Petrovići. Andrija Jovićević naglašava da se „srpske zemlje ponose sa velikim brojem crkava i manastira, koje su gradili Nemanjići po svojoj državi iz velike pobožnosti i strahopoštovanja prema Bogu, a i sa namjerom da bi se njihov narod – Srbi, održavao u pravoslavnoj vjeri, moleći se Bogu u ovim svetim obiteljima.