U znak obilježavanja 140 godina od rođenja slavnog naučnika: Supružnici Alebert i Mileva Ajnšatjn

Piše: Vojislav Gledić

Albert Ajnštajn (rođen 1879. u Ulmu, Njemačka) je jedan od najvećih fizičara i najznačajnijih ličnosti u istoriji čovječanstva i obično se uzima kao sinonim 20. vijeka. Stekao je svjetsku slavu nakon što je formulisao specijalnu (1905) i opštu teoriju relativnosti (1915) kojima je revolucionisao modernu fiziku.

Pored toga, doprinio je napretku kvantne teorije i statističke mehanike. Iako je najpoznatiji po teoriji relativnosti (posebno po ekvivalenciji mase i energije E = mc²), Nobelova nagrada za fiziku mu je dodijeljena 1921. godine za objašnjenje fotoelektričnog efekta, kao i za doprinos razvoju teorijske fizike. Ajnštajn, međutim, nije prisustvovao dodjeli nagrade jer se nalazio na putovanju, pa mu je tek 1923. švedski ambasador uručio nagradu.

Albert je novac prepustio prvoj supruzi Milevi, po ranije sklopljenom dogovoru, koja je uložila novac za kupovnu tri stana u Cirihu, kao i za njegu mlađeg sina Eduarda, koji je 1930. obolio od šizofrenije. U najširim krugovima Ajnštajnovo ime je, zapravo, povezano sa slikom naučnog stvaraoca ogromnih duhovnih sposobnosti koje ga karakterišu kao vrhunskog genija čitave moderne epohe. Sa suprugom Srpkinjom Milevom-Micom Marić imao je troje djece: rano preminulu kćerku Lizerl i dva sina Hansa-Alberta i Eduarda-Tetea.

Na proljeće 1897. razvila se studentska ljubav

Od 11 studenata upisanih na odsjek za matematiku i fiziku na Politehnikumu u Cirihu 1896. godine Ajnštajn je bio najmlađi, a Mileva Marić najstariji polaznik. Već od prvih predavanja i vježbanja studenti su se, razumljivo, brzo upoznali, povezali, sarađivali i zajedno savlađivali gradivo. Razmjenjivali su bilješke, knjige i druge publikacije. Često su vodili i veoma sadržajne razgovore, diskutovali o raznim pitanjima. Ajnštajn se veoma brzo sprijateljio sa Milevom, ali su u početku njihovi odnosi bili isključivo kolegijalne prirode. U prvom semestru, kako to svjedoči Ajnštajnova sestra Maja, Ajnštajn se potpuno bio posvetio učenju tako da nije imao vremena za bilo kakvu drugu aktivnost. Na proljeće 1897. uspostavljeni su prisniji odnosi i razvila se studentska ljubav između Mileve i Alberta.

Mileva Marić, od milošte zvana i Mica, rođena je 1875. u Titelu, Vojvodina; bila je treće dijete oca Miloša Marića (1846-1922), nižeg oficira Šajkačkog bataljona, a kasnije sudskog činovnika, i majke Marije Ružić (1847-1935), koja je poticala iz okoline Podgorice. Marija i Miloš su se vjenčali 1867. godine, a prvo dvoje djece su im umrla neposredno poslije rođenja. Mileva je imala urođenu luksaciju (iščašenje) kuka što je predstavljalo veliki hendikep, posebno za žensku djecu toga vremena. Njena hromost na lijevoj nozi godinama se pogoršavala, a kasnije su došle i mnoge dodatne komplikacije.

Pojedini autori smatraju da je Milevina urođena hromost bila posljedica tuberkuloze kostiju što, ipak, ne odgovara stvarnosti, kako su to kasnije ustanovili pouzdani istraživači porodične prošlosti i njene biografije. Nakon prethodnog školovanja, Miloš je svoju mezimicu Milevu odveo u Švajcarsku i upisao u 4 seminarski razred Više djevojačke škole u Cirihu. Taj razred je, kao i prethodne, završila sa odličnim uspjehom, dok je maturirala na Saveznoj medicinskoj školi u Bernu. Ajnštajn je posljednju godinu prije upisa na Politehniku proveo na školovanju u Arau. Sudbina je povezala dvoje studenata na poznatoj visokoškolskoj ustanovi u Cirihu iako je Mileva bila starija tačno 3,5 godina od Alberta. Razlika u godinama, ipak, nije im smetala da se zavole, da postanu supružnici i provedu zajedno jedan dio života . Zbližavanje Alberta i Mileve je teklo spontano od samog početka njihovih zajedničkih studija.
Pored zajedničkih studija, slične sfere interesovanja u nauci i životu, oni su bili i muzički obdareni i obrazovani. Ajnštajn je često svirao, u prisustvu svoje koleginice Mileve, na svom omiljenom instrumentu violini. I Mileva je, takođe, često svirala na svojoj maloj tamburici, instrumentu koji je imao veliko značenje ne samo za iskazivanje nacionalnog identiteta nego i kao sredstvo za časove odmora i razonode. Uz kafu i skromne obroke Mileva i Albert su znali da provode veoma ugodne časove . Uz to je dolazila i muzika kojom bi se, konačno, upotpunjavalo njihovo druženje.

Mileva je rodila kćerku Elizabet-Lizerl

U Novom Sadu, krajem januara ili početkom februara 1902. Mileva je rodila kćerku Elizabet-Lizerl, krštenu po pravoslavnom obredu kao Ljubica. U svojoj 27. godini, sa nezavršenim fakultetom i vanbračnim djetetom, počela je da se osjeća kao sramota za porodicu. Lizerl je kao mala oboljela od šarlaha i dvije godine nakon rođenja joj se izgubio svaki trag. Međutim, istaknuta srpska književnica Mira Alečković (1924–2008) u pismu od 29. marta 1997. godine psihijatru profesoru Milanu N. Popoviću (1924–2012), piše: ,,Sjećam se da mi je moja baka Milica Marić, bliska rođaka Miloša Marića, oca Mileve Marić-Ajnštajn, pričala da je Milevina vanbračna kćerka krštena u manastiru Kovilju kod Novog Sada. Dijete je potom uzela Julka, sestra Miloša Marića i predala jednoj Švabici, da bi tako naučila njemački jezik. Od bake sam čula i da je dijete umrlo septembra 1903. godine. Zvali su je Lizerl’’.

U međuvremenu, Albert je dobio posao u patentnom zavodu u Bernu. Albert i Mileva su se vjenčali u Bernu 6. januara 1903. godine, i to poslije smrti Albertovog oca. Četrnaestog maja 1904. godine postali su roditelji dječaka koga su nazvali Hans-Albert. Dvadeset osmog jula 1910. g. rodio im se drugi sin Eduard-Tete. On je želio da postane psihoanalitičar, ali mu to nije pošlo za rukom jer je obolio od šizofrenije. Korisno je ovdje napomenuti da su oba Ajnštajnova sina krštena po pravoslvnom obredu. Naime, na Malu Gospojinu, njihova djeca, Albert i Eduard, krštena su u Nikolajevskoj crkvi (u Almašu kraj Novoga Sada, 21. septembra 1913. godine) po pravoslavnom obredu, a kum djeci je bio prisni porodični prijatelj Lazar Marković.

O Milevi su Ajnštajnovi biografi najčešće pisali dosta negativno

Smatrali su je zatvorenom, negostoljubivom i veoma povučenom ženom. Posebno su isticali njenu veoma izraženu depresivnu prirodu. Mnogi tadašnji drugovi i prijatelji Ajnštajna, koji su imali priliku da neposredno upoznaju Milevu Marić, ističu da je ona bila povučena i da nije rado sklapala prijateljstva sa Ajnštajnovim kolegama i poznanicima.

Posebno je Mileva, kako svjedoče biografi, bila zatvorena i nedruželjubiva kada bi se našla u većem društvu. U srednjoj školi su je drugarice zvale ,,Svetica’’, a najkraći i najupečatljiviji opis ove djevojke je dala njena koleginica i zemljakinja Milana Bota (kasnije udata Stefanović), inače student psihologije, rodom iz Kruševca. Ona u pismu roditeljima iz Ciriha 19. matra 1898. godine piše:
,,…Zbilja jutros je došla i g-đica Marićeva; biće kod Ružice (Ružica Dražić, student biologije, stanovala u pansionatu Englebrehtu) dok ne nađe sebi stan. Izgleda vrlo dobra djevojka i vrlo pametna i ozbiljna; mala, sitna, crnomanjasta, ružna, govori kao prava Novosađanka, pomalo hramlje, ali ima vrlo lijepo ponašanje, eto to ti je njena slika. Baš volim što je došla, bar ćemo prijatnije provoditi nas tri u tercetu. Sinoć smo bile u pozorištu ja, R. i g-đica Balašov…’’ Drugom prilikom M. Bota je, između ostalog, napisala: ,,Marićeva me je sad upoznala s njenim dobrim prijateljem. Njemac je, zove Ajnštajn, divno svira violinu.’’

Znameniti fizičar, tvorac teorije relativnosti bio je nekoliko puta u Novom Sadu. Doputovao je u ljeto 1905. u Kać, selo nadomak Novog Sada. Sa njim je došla i supruga Mileva sa sinom Hansom-Albertom. Te godine porodica Ajnštajn provela je godišnji odmor u Novom Sadu, Kaću, Titelu i Beogradu. Znameniti fizičar je kasnije dolazio još dva puta u tazbinu, i to 1907. i 1913. godine. Na osnovu svjedočenja savremenika, jednostavno prikazan, davao je sljedeći utisak:
„Imao je dugačku neurednu kosu, radostan i nasmijan, nosio je sina na ramenu po novosadskim ulicama. To je bunilo novosadsku sredinu, koja je cijenila samo konvencionalan red i ustaljenu učtivost, od čega je on cijelom svojom pojavom odstupao, pa su ga nazvali ,onaj šašavi Marićev zet’… Studenti su se okupljali oko njegovog stola u kafani ,Eržebet Kiralji’, gdje je volio da dolazi…“

U jednom od kafanskih razgovora, Ajnštajn je kazao: „Ja više ne vjerujem ni ljekarima, ni medicini, ni bilo čemu, jer oni su protiv alkohola. Srbin pije od rođenja, pa do smrti; kako se rodi, kako raste, kad putuje, kad se ženi, kad se sahranjuje, pa ipak su Srbi genijalna nacija. Ja ih tako cijenim prema mojoj ženi…“

Mileva Ajnštajn je poslije napuštanja Berlina, neposredno uoči početka Prvog svjetskog rata, sa djecom otputovala u Cirih. Švajcarska joj je postala druga domovina, iako je često putovala kod svojih u Vojvodinu. Teško joj je pao rastanak sa voljenim mužem, ali su okolnosti bile takve da se nije mogla održati bračna zajednica. U međuvremenu je Albert ne samo izgubio interesovanje za Milevu nego je i zavolio rođaku Elzu. Sa njom je počeo i da intimno živi, a to je bio dodatni razlog da između ranijih supružnika nikada više nije moglo doći do povezivanja.
Kada su odnosi između Alberta i Mileve postali nepodnošljivi, ovo dvoje supružnika se i fizički odvojilo.

Inače, i za vrijeme zajedničkog života, pri kraju njihove bračne veze, oni su živjeli odvojeno, kako to Ajnštajn ističe – da je spavao u posebnoj sobi. Djeca su ostala da žive sa majkom, dok je Ajnštajn prihvatio kćerke svoje nove supruge Elze, a životni tokovi su bili uslovljeni mnogim objektivnim i subjektivnim okolnostima. Inače, Ajnštajn je svoje dvije pastorke prihvatio kao svoju djecu i o njima se mnogo brinuo i pomagao im na svaki način.

Kasnije je Elza isticala kako njen muž Albert ima dobru i široku dušu, da je veoma širokogrud i da nikada nije uskraćivao bilo što ako bi se to tražilo od njega. Zanimljivo je napomenuti da sam Ajnštajn nikada nije želio da ima neku veću imovinu koja bi se vodila na njegovo ime. Smatrao je da on kao naučnik pripada jednom višem svijetu ,koji je bio udaljen od svakodnevice i to je često i konkretno dokazivao i svojim postupcima i načinom života. Svoju zakonitu djecu Hansa i Tetea povremeno je posjećivao dok je bio u Evropi, ali kada se trajno odselio u Ameriku (1933), nikada se nije vratio u gradove u kojima je ranije živio. Međutim, uspio je da svog starijeg sina Hansa-Alberta dovede iz Evrope u Ameriku i da mu pomogne u daljem životu.

Od 1938. godine, dakle pet godina nakon Ajnštajnovog dolaska u SAD, njegov sin Hans je počeo da boravi u novoj sredini u Americi, i tako uspio se trajno odvojio od strahota koje su se dešavale u Evropi tokom Drugog svjetskog rata. Mlađi Tete je, nažalost, tada već bio teško obolio od šizofrenije tako da ga je majka morala stalno njegovati. Ta njega je trajala sve do kraja Milevinog života, a sam Tete je život proveo u jednoj psihijatrijskoj bolnici . O požrtvovanosti majke Mileve prema svojoj djeci, posebno prema mlađem sinu, postoji veliki broj potresnih svjedočanstava, od kojih posebno mjesto zauzimaju njena iskrena pisma upućena prijateljici Heleni Savić.

Pored stalne brige oko svoje djece, poslije konačnog razilaska sa mužem Albertom, Mileva je imala mnogo problema i u porodici svojih roditelja. Stoga se morala neprekidno ruditi i da tu bude od pomoći . Ne treba, dalje, izgubiti iz vida ni njeno veoma loše zdravstveno stanje, praćeno stalnom depresijom, kao i niz drugih nedaća. Imala je bolesnu sestru Zorku koja je bila osam godina mlađa od Mileve, ali je bila težak psihički bolesnik (šizofrenija). I Zorka je bila veoma talentovana, pa je i nju otac poslao na studije u Švajcarsku. Opredijelila se za izučavamje biologije u Cirihu. Međutim, veoma teška psihička bolest je onemogućila da završi započeto školovanje.

Ajnštajn je Milevu juna 1916. g. obavijestio konačno da je njihov brak propao

Studije je napustila 1918. godine. Mileva se pobrinula da joj sestra bude smještena u duševnu bolnicu Burghelcli, na periferiji Ciriha.

Ajnštajn je Milevu juna 1916. g. obavijestio konačno da je njihov brak propao i da više neće sa njim da živi. U to vrijeme on je uveliko održavao bliske odnose sa rođakom Elzom Inače, otac Elze Ajnštajn (1876-1936) je bio Rudolf Ajnštajn, rođak Albertovog oca, kao što su majke Elze i Alberta bile sestre, što ovaj bračni par čini i najbližim srodnicima. U to vrijeme on je uveliko bio u intimnim odnosima sa Ezom koja je stalno i uporno insistirala na tome da se Albert i formalno razvede od Mileve. Ajnštajn je morao to pitanje da izvede na diplomatski način jer nije imao ni jedan valjan i za sud relevantan razlog da svoju suprugu Milevu optuži po bilo kom osnovu kako bi to bio pravnički uvjerljiv i opravdan razlog za razvod braka. Prema tome, razvod se mogao postići samo sporazumno, dakle samo ako na to pristane Mileva. Ona je kao veoma obrazovana i nadarena žena znala da mora obezbijediti materijalnu sigurnost kako bi time zaštitila svoju djecu.

Treba posebno naglasiti da je Albert počeo da se zbližava sa Elzom još 1912. godine. U početku su samo provodili vrijeme zajedno, kao tipični i bliski rođaci, ali su kasnije počeli da razmjenjuju romantične prepiske. Dok je bio bolestan, tokom Prvog svjetskog rata, Elza je dokazala iskrenu odanost prema Albertu i brinula o njemu, posebno nakon što se razveo od Mileve (14. februara 1919). Vjenčali su se 2. juna 1919. godine, dakle, nedugo poslije njegovog razvoda od prve supruge. Da navedemo da je Elza najprije promijenila prezime (Ajnštajn) kada se udala za prvog muža Maksa Loventala, 1896. godine. Njih dvoje dobili su dvije kćerke prije razvoda 1908. godine, pa je potom Elza povratila svoje djevojačko prezime prilikom udaje za Alberta.

Mnogi životni problemi sa kojima se poslije razdvajanja od Alberta Mileva uporno i hrabro borila, uticali su na ovu ženu: posebno joj je teško padalo da više neće moći nikada da se sretne sa čovjekom koga je veoma iskreno i postojano voljela. Padala je u psihičke krize, imala periode duboke depresije i melanholije, ali se i oporavljala i tako uspijevala da može pomagati svoju djecu, sestru i roditelje. Zbrinula je svoju bolesnu sestru Zorku, a potom se požrtvovano posvetila pomganju svojih rođaka u Novom Sadu. Najteže joj je padala bolest mlađeg sina Tetea, koji je pokazivao sve izraženije znake psihičke poremećenosti. Godine 1920. Mileva svoju sestru Zorku odvodi iz duševne bolnice u Švajcarskoj u Novi Sad, kada je i ona boravila u ovom gradu poslije Prvog svjetskog rata. To je tada bila jedna potpuno nova sredina, više nije pripadala austrougarskoj državi.

Mileva se u to vrijeme rastrzala kako da povrati i stabilizuje narušeno zdravlje, ali i da stalno pomaže svome bolenom sinu Teteu, sestri Zorki, a istovremeno da vodi brigu i o svojim ostarjelim roditeljima. To je bilo zaista preteško breme za jednu ženu. Ipak, ona se hrabro borila sa svojim teškim životnim iskušenjima. O tim godinama Milevinog života moglo bi se mnogo toga napisati, ali se mi ovdje, zbog ograničenog prostora, time ne možemo detaljnije baviti. Stoga ćemo se zadržati samo na iznošenje nekih karakterističnih pojedinostima. Zbog sve češćih i težih Teteovih psihičkih kriza i fizičkih nasrtaja na majku, Mileva je bila prinuđena da ga smjesti u bolnicu Stalno je išla u tu zdravstvenu ustanovu da ga posjećuje i da mu pomaže. Starij sin Edvard je, uz pomoć oca, otputovao u Ameriku, gdje je radio kao inženjer. Umro je 1973. godine. Kao brižna i požrtvovana majka mnogo je patila zbog mlađeg Tetea, nastojeći da mu olakša i ublaži tegobe u teškoj bolesti. Jednom prilikom na putu između njenog stana i bolnice (koja se nalazila na periferiji Ciriha), ona je pala i slomila nogu, pri čemu je nađena na ulici u nesvjesnom stanju To je predstavljalo pravu tragediju, jer je ona od rođenja imala iščašenje kuka. Nikako se nije mogla povratiti. U međuvremenu, maja 1848. godine, ona je doživjela i moždani udar. Tada joj je oduzeta lijeve strana tijela. Zadnje dane je provela izgovarajući riječi: ,,Ne … ne … ne…’’. Umrla je u bolnici 4. avgusta 1948, kada joj je bilo 73 godine, a sahranjena na ciriškom groblju Nordhajm. Za njen grob šira javnost je saznala 2003. zaslugom Petra Stojanovića, osnivača Memorijalnog centra ,,Nikola Tesla“ iz Sent Galena. Njen grob nema spomen ploču, a iznad njenih ostataka leže ostaci još nekoliko ljudi. Postoji inicijativa da se njeni posmrtni ostaci ekshumiraju i potom dostojno sahrane. Njen mlađi sin Eduard-Tete preminuo je u duševnoj bolnici 1965. godine.

Albert Ajnštajn umro je u jedan sat i petnaest minuta poslije ponoći u gradskoj bolnici u Prinstonu (država Nju Džerzi, SAD) 18. aprila, 1955, u svojoj 76. godini života. Uzrok smrti je bilo unutrašnje krvarenje, izazvano prskanjem aneurizma aorte, pri čemu je odbio da mu se izvrši hiruška intervencija. Njegova Uopštena teorija gravitacije (Generalized Theory of Gravitation) stoga je ostala nedovršena iako je na njoj intenzivno radio poslednjih godina života.

Jedina osoba prisutna u trenutku njegove smrti bila je dežurna medicinska sestra, koja je rekla da je on neposredno pred smrt promrmljao nekoliko riječi na njemačkom koje ona nije razumjela. Nakon smrti izvršena je obdukcija naučnikovog tijela, pri čemu je izvađen i sačuvan njegov mozak radi daljih medicinskih ispitivanja. Ajnštajnovi posmrtni ostaci su kremirani u Trentonu (Nju Džerzi) bez ceremonije, istoga dana kad je i preminuo, što je bilo u skladu sa njegovom oporukom. Naučnikov pepeo je potom razasut na otvorenom prostoru.