U Beogradu me je zatekla tužna vijest da je ovih dana iz ovog privremenog života, mirno i tiho, baš onako kako je i živio, otišao Marko Savin Marković, jedan od časnih, čestitih i uglednih ljudi, kakvih ima u Crnoj Gori i u drugim krajevima, ali i jedan od najznačajnijih pravnika i sudija koji se svojim životom, presudama i djelima trajno upisao na zlatne stranice pravne nauke i pravosuđa u Crnoj Gori.
Ime Marka Markovića, oca mog vrlog prijatelja advokata Velibora Markovića, prvo sam sreo u arhivi Mitropolije Crnogorsko-Primorske – u spisima sudskog predmeta povodom rušenja Crkve Svetog Petra Cetinjskog na Lovćenu, u narodu poznatije kao Lovćenska ili Njegoševa kapela. Riječ je o obimnom spisu, od više stotina stranica, koje je brižljivo sakupljao i čuvao blaženopočivši Mitropolit Crnogorsko-Primorski Danilo (Dajković).
Poslije toga, imao sam priliku i čast da se sa njim, časnom i mudrom starinom britke misli i precizne riječi u dubokoj devetoj deceniji života, sretnem i u njegovom domu. Nezboravan mi je i u pamćenje trajno urezan dijalog koji sam sa njim i njegovim sinom vodio o diskriminatornom i neustavnom Zakonu o slobodi vjeroispovijesti ili uvjerenja i pravnom položaju vjerskih zajednica početkom 2020. godine u njegovom stanu u bulevaru Svetog Petra Cetinjskog u Podgoricii.
Filigranski precizno je iznosio svoje pravničke stavove o tom propisu koji je duboko zadirao ne samo u Crkvu i pravoslavnu vjeru nego je sobom tektonski razurao temelje pravnog poretka Crne Gore i to one tradicionalne, većinske koja mu je svoj dostojanstveni odgovor i protivljenje iskazala svenarodnim litijama.
Svojevremeno, tačnije 2012. godine, pripremajući svoj rad pod naslovom ”Srpska Pravoslavna Crkva u borbi za očuvanje Njegoševe kapele na Lovćenu” za međunarodni naučni skup ”Od Kosovskog zavjeta do Njegoševog makrokozma – Petar II Petrović Njegoš (1813-2013)”, povodom 200. godine od Njegoševog rođenja, u spisima predmeta sam našao i presudu Vrhovnog suda u Titogradu koju je, sa svojim sudskim vijećem, 1977. godine donio tadašnji sudija Marko Marković.
Čovjek, pravnik i sudija Marko Marković je iz ovog, prolaznog prešao u vječni, neprolazni svijet u danima kada je u Crnoj Gori, kao i onda, ponovo aktuelna priča o Lovćenskoj kapeli, njenoj obnovi i ispunjenju Njegoševog zavjeta. Umjesto svijeće voštanice, za pokoj duše Marka Markovića, prinosim dio iz tog rada koji svjedoči da u svakom vremenu postoje časni i čestiti ljudi, koji su, bez obzira na politiku, partije i ideologiju, bili i jesu kadri da, kako je prije mnogo vjekova zapisano u Dušanovom zakoniku, ”sude po zakoniku, pravo, kako piše u zakoniku, a da ne sude po strahu od carstva”. Marko Marković je živio i sudio po zakonu, a ne po strahu od zemaljskog cara i ćesara.
U nemogućnosti da prisustvujem njegovoj sahrani i zapalim mu svijeću voštanicu na grobu u Piperima, opraštam se od njega izvodom iz mog rada u kome je njegovo ime nezaobilazno! Vječan mu pomen!
u Beogradu, Protojerej-stavrofor dr Velibor Džomić 6. oktobra 2021.g.
Izvod iz rada „Srpska pravoslavna crkva u borbi za očuvanje Njegoševe kapele na Lovćenu“
”… Osim javne polemike i prepiske sa državnim organima, a nakon utvrđivanja činjenice da vlast, bez obzira na protivljenje stručne i šire javnosti, nema nameru da odustane od svog projekta, Mitropolija Crnogorsko-Primorska je i sudskim putem pokušala da zaštiti Lovćensku kapelu. Mitropolit Danilo se 15. januara 1970. godine obratio advokatima Jevtu Paviću iz Nikšića, Slobodanu Subotiću, Nikoli Radoviću i Veljku Kovačeviću iz Beograda tražeći susret u Beogradu radi njihove pravne pomoći kako bi se ”Njegoševa crkva i njegov grob na Lovćenu sačuvali od rušenja i uništenja”.
U arhivskoj građi Mitropolije ne postoji službena beleška o sadržaju tih razgovora, koji su vođeni u Patrijaršiji 18. januara 1970. godine, ali se, iz punomoćja koje im je mitropolit izdao, kao i iz drugih spisa, može zaključiti da je na tom sastanku doneta odluka da se Njegoševa zadužbina zaštiti i pravnim putem u skladu sa važećim zakonskim propisima.
Istog dana kada je Mitropolit Danilo izdao punomoćje advokatima, Patrijarh Srpski German (Đorić) i Mitropolit Danilo su posetili Mitju Ribičiča, predsednika Saveznog izvršnog veća. Crkveni velikodostojnici su pokušali da Ribičiča upoznaju sa istorijatom Lovćenske kapele i protivljenjem ideji za njeno rušenje. Razgovor je završen zaključkom da crkvene vlasti treba da kontaktiraju sa državnim organima na nižem nivou, prvenstveno u Crnoj Gori.
Punomoćnici Mitropolije su 23. aprila 1970. godine Ustavnom sudu Jugoslavije podneli tužbu protiv Socijalističke republike Crne Gore i opštine Cetinje. U tužbi je traženo da Ustavni sud utvrdi neustavnost odluke o ”prenošenju kapele na odgovarajuće mesto”.
Dalje, navedeno je da su takvom odlukom povređena osnovna prava Crkve; da tuženi nisu aktivno legitimisani u pogledu donošenja odluke o rušenju crkve i da će se, izvršenjem osporenih odluka, narušiti odnosi između Crkve i države. Posebno je ukazano da ”tužba ne sadrži u sebi nikakvo protivljenje odlukama Vlade Socijalističke republike Crne Gore, Skupštine opštine Cetinje i Odbora za izgradnju mauzoleja kao spomenika na bilo kom drugom mestu, ne dirajući u Crkvu Sv. Petra I Cetinjskog”. U tužbi je na 14 stranica ukazano na istorijat crkve na Lovćenu, njenu bogoslužbenu funkciju, Njegošev zavet i njen imovinsko-pravni status. Tužbom je predloženo da Ustavni sud odluke Vlade Socijalističke republike Crne Gore i Skupštine opštine Cetinje o rušenju Crkve na Lovćenu oglasi nezakonitim i protivustavnim i da izda privremenu meru zabrane rušenja crkve i menjanje njene neposredne okoline do donošenja odluke po tužbi.
Mitropolit Danilo je kopije tužbe dostavio na oko 40 adresa, počev od Josipa Broza, preko predsednika saveznih i republičkih skupština i vlada, do univerziteta i fakulteta, akademija nauka i uglednih naučnih i kulturnih radnika.
Postupajući po tužbi, Ustavni sud je sproveo samo dve radnje: od Skupštine opštine Cetinje je zatražio odluku o podizanju Njegoševog mauzoleja, a od Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore je zatražio dokumenta o proglašenju Crkve na Lovćenu za spomenik kulture. Opština Cetinje je svojim aktom od 19. juna 1970. godine Ustavnom sudu dostavila prepis tražene odluke sa navodom da je objavljena u ”Službenom listu Socijalističke republike Crne Gore – Opštinski propisi” (br.1/69) , a Zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore je 25. juna iste godine Ustavnom sudu dostavio rešenje o proglašenju Crkve na Lovćenu za spomenik kulture i rešenje kojim je Skupština opštine Cetinje izdato odobrenje za premeštanje crkve sa Lovćena na drugo mesto.
Nakon toga, predsednik Ustavnog suda Jugoslavije dr Jovan Đorđević je 8. jula 1970. godine punomoćnika Mitropolije advokata Nikolu Radovića iz Beograda obavestio da je taj sud na sednici od 8. jula 1970. godine razmatrao predstavku Mitropolije i ”našao da nije nadležan da po njoj postupa, pošto navedene akte treba ocenjivati u odnosu na republičke propise. Zato je navedenu predstavku dostavio Ustavnom sudu Crne Gore da oceni svoju nadležnost”.
Odmah nakon toga, Mitropolit Danilo je 12. avgusta 1970. godine Ustavnom sudu Socijalističke republike Crne Gore dostavio pet dokaza kao prilog tužbi i ukazao sudu da će podneti dokazi poslužiti da se utvrdi da ”crkva svojina crkvena i da je od svoga postanka pripadala parohiji Erakovićskoj u Njegušima; da je Crkva brinula o njenoj obnovi, održavanju i čuvanju, kao i o povratku Njegoševih kostiju na Lovćen, te da nikada nije bila, a niti je danas u ma čiju vlaštinu osim crkvenu”.
Ustavni sud Socijalističke republike Crne Gore je, koristeći se metodologijom Ustavnog suda Jugoslavije, od Vlade Socijalističke republike Crne Gore zatražio odluku iz 1952. godine o podizanju Njegoševog mauzoleja i odgovor na tužbu Mitropolije. Potredsednik Vlade dr Mijat Šuković je 25. septembra sudu uputio dopis u kome je naveo da ”odluka Vlade kao formalni akt nije objavljena u ”Službenom listu”. Vlada je od suda zatražila da se ”činjenica da je Vlada početkom 1952. godine donijela odluku o izgradnji mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu na Jezerskom vrhu Lovćena po projektu vajara Meštrovića, prihvati kao činjenica relevantna za dalji radu Ustavnog suda po ovoj stvari”. Navedeno je da će odgovor na navode Mitropolije sudu pružiti sekretar Sekretarijata za zakonodavstvo Skupštine Socijalističke republike Crne Gore Branko Vuković na dan rasprave.
Skupština opštine Cetinje je 2. novembra 1970. godine sudu dostavila odgovor na tužbu Mitropolije. U odgovoru je na 30 stranica osporavano ne samo pravo nego i aktivna legitimacija Srpske Pravoslavne Crkve i Mitropolije Crnogorsko-Primorske da pokreću postupak, jer se ”Crnogorska pravoslavna crkva sada nalazi u neredovnom stanju, ona nema kanonski izabranog mitropolita, niti svog Svetog Sinoda, te u njeno ime niko ne može pokretati spor”.
Ustavni sud Crne Gore je 11. novembra 1970. godine doneo rešenje kojim je konstatovao ”da nema osnova za pokretanje postupka protiv odluke Vlade Narodne republike Crne Gore iz 1952. godine i odluke Skupštine opštine Cetinje o podizanju Njegoševog mauzoleja po projektu i izradi vajara Ivana Meštrovića na Lovćenu od 9. decembra 1968. godine”. Kao razloge za svoju odluke sud je naveo da ”nije našao osnova za pokretanje postupka u smislu člana 57 stav 1 Zakona o Ustavnom sudu Crne Gore zbog povrede prava crkve zagarantovanih Ustavom, odnosno zakonom, a u konkretnom slučaju Mitropolija Crnogorsko-Primorska nije ovlašćeni predlagač u smislu člana 223 Ustava Socijalističke republike Crne Gore i člana 18 Zakona o Ustavnom sudu Crne Gore”. Sud je ocenio da ”Njegoševa kapela na Lovćenu nije hram nego nadgrobni spomenik, a istovremeno i spomenik kulture”. Sud je u rešenju ignorisao činjenicu da Vlada nije dostavila odluku iz 1952. godine koja je poslužila kao pravni osnov Skupštine opštine Cetinje za donošenje svoje odluke, a bio je obavezan da to učini, nego je konstatovao da zbog nedostavljanja, odnosno očigledno nepostojanja odluke Vlade, ”ne postoje procesne pretpostavke za ocjenu njene ustavnosti i zakonitosti”. Sud je, očevidno postupajući na ideološkim, a ne pravnim osnovama, konstatovao i da je odluka Skupštine opštine Cetinje zasnovana na ovlašćenjima iz Ustava i da je doneta u formi opšteg akta i da nije u suprotnosti sa odredbama Zakona o zaštiti spomenika kulture.
Osim napred navedenih dokumenata, u arhivi Mitropolije nema drugih spisa iz ovog predmeta. Iz tog razloga, u toku ovog istraživanja, pokušali smo da preko istoričara koji ima odobrenje za istraživanje u Državnom arhivu Crne Gore obezbedimo i ostale spise iz ovog predmeta. Državni arhiv Crne Gore je 28. maja 2013. godine obavestio podnosioca zahteva da, prilikom predaje arhivske građe između Ustavnog suda i Državnog arhiva 14. septembra 2000. godine, predmet pod brojem U 23/70 nije predat toj instituciji na čuvanje. U prilogu odgovora je priložen i zapisnik o primopredaji između Ustavnog suda Crne Gore i Državnog arhiva.
Nakon odluke Ustavnog suda, Mitropolija je 29. decembra 1970. godine pred Okružnim sudom u Titogradu tužbom protiv Socijalističke republike Crne Gore i opštine Cetinje pokrenula postupak ”radi utvrđenja i zaštite prava vlasništva” nad Crkvom na Lovćenu. Uz tužbu su priloženi dokazi o svojinskim pravima Mitropolije nad Crkvom na Lovćenu, a od suda je traženo da utvrdi pravo svojine Mitropolije na hramu posvećenom Svetom Petru Cetinjskom; da tuženima zabrani premeštanje crkve i narušavanje njenog izgleda; da obaveže tužene na isplatu parničnih troškova i da izda privremenu meru kojom će tuženima zabraniti da do donošenja pravosnažne sudske odluke obavljaju bilo kakve, pa i pripremne i organizacione radnje kojima bi bio cilj uklanjanje crkve.
Javno pravobranilaštvo Socijalističke republike Crne Gore je 19. aprila 1971. godine Okružnom sudu u Titogradu dostavilo odgovor na tužbu u kome je navelo da prvotužena Socijalistička republika Crna Gora nije u pravnom odnosu sa Mitropolijom povodom Njegoševe kapele. Takođe, navedeni su i određeni istorijski podaci u soc-realističkoj interpretaciji među kojima su najinteresantniji sledeći: da je okupator 1916. godine ”delimično porušio” kapelu; da 1925. godine nije obnovljena Njegoševa kapela nego sagrađen nov objekat od drugog materijala; da predstavlja zadužbinu kralja Aleksandra kao suverena; da nije poznato da su se predstavnici Mitropolije tada protivili rušenju ostataka stare kapele; da je Lovćenska kapela po svojoj nameni Njegoševa grobnica, a ne crkva ili crkvena imovina; da je reč o nadgrobnom spomeniku i da nije građena sa namerom da bude crkva. Javno pravobranilaštvo je tražilo da se tužba i zahtev za izdavanje privremene mere odbiju kao neosnovani. Pravni zastupnici Mitropolije su 29. maja 1971. godine Okružnom sudu dostavili svoje izjašnjenje na odgovor javnog pravobranilaštva na tužbu.
Postupak je trajao više godina, a Odbor za podizanje Njegoševog mauzoleja na Cetinju je u avgustu 1972. godine porušio Crkvu Svetog Petra Cetinjskog na Lovćenu. Godinu dana pre rušenja, punomoćnici Mitropolije su se 26. avgusta 1971. godine obratili sudu sa obaveštenjem da je Odbor za podizanje mauzoleja odlučio da se crkva izmesti – demontira iako spor nije okončan. Zahtevali su da sud hitno zakaže ročište na kome bi se raspravljalo o predlogu za izdavanje privremene mere. Sudija u ovom predmetu je na svaki način opstruirao postupak zbog čega su punomoćnici Mitropolije više puta protestvovali kod nadležnih organa, ali bez uspeha.
Okružni sud u Titogradu je tek 20. maja 1975. godine doneo prvu presudu u ovom predmetu i odbio tužbeni zahtev Mitropolije. Punomoćnici Mitropolije su Vrhovnom sudu Socijalističke republike Crne Gore blagovremeno izjavili žalbu zbog svih zakonskih razloga. Na opšte čuđenje, predsedavajući parničnog veća sudija Marko Marković je 15. jula 1977. godine doneo rešenje kojom je ukinuo presudu Okružnog suda u Titogradu i predmet vratio na ponovno odlučivanje. U obrazloženju rešenja su veoma precizno navedene nezakonitosti koje je prvostepeni sud počinio. Okružni sud je obavezan da ukloni nedostatke u ponovljenom postupku. Ovaj sudski postupak nikada nije završen što, zajedno sa napred iznetim činjenicama, dovoljno svedoči o nasilju koje je izvršeno nad Njegoševim zemnim ostacima i Crkvom Svetog Petra Cetinjskog na Lovćenu. Važno je napomenuti da je i princ Mihailo Petrović Njegoš iz Pariza 1971. godine preko svojih punomoćnika protiv opštine Cetinje i Zavoda za zaštitu spomenika kulture podneo tužbu ”radi zaštite groba Njegoševa”, ali se ni taj postupak nije razlikovao od prethodnog s obzirom da je ideologija bila iznad prava i zakona.
Sveti Arhijerejski Sabor i Sinod Srpske Pravoslavne Crkve i Mitropolija Crnogorsko-Primorska su tokom čitavog HH veka, a posebno u drugoj polovini, vodili veliku borbu za zaštitu Njegoševog zaveštanja i Crkve Svetog Petra Cetinjskog na Jezerskom vrhu na Lovćenu. Borba je vođena na medijskom, političkom, kulturnom i pravosudnom polju, ali bezuspešno. Međutim, borba za obnovu Lovćenske kapele traje i u HHI veku”
Gospoda su otac i sin,Markovici.